ساختار سیاسی عراق پس از سرنگونی صدام حسین، متشکل از احزاب، سازمان‌ها، نیروها و شخصیت‌هایی است که می‌توان آنها را در سه جریان طایفه‌ای یعنی شیعیان، سنی‌ها و کردها تقسیم‌بندی کرد. حوزۀ نفوذ سنی‌ها بیشتر مرکز و شرق عراق و استان‌های بااهمیتی مانند نینوا، صلاح‌الدین، انبار و بغداد است. کردها نیز در بخش گسترده‌ای از عراق پراکنده هستند و دولت منطقه‌ای اقلیم کردستان عراق، استان‌های اربیل، سلیمانیه، دهوک و حلبچه را اداره می‌کند. در دیگر مناطق عراق نیز شیعیان مستقر هستند.

بر اساس برآوردهای موجود، شیعیان اکثریت بیش از ۶۰ درصدی جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. ایران با همۀ طوایف و گروه‌های زبانی و مذهبی در عراق امروز دارای پیوندهای فرهنگی، تمدنی و تاریخی است. بخشی از این جریان‌ها، کردهای عراق هستند که افزون بر اشتراک تمدنی، فرهنگی و اسطوره‌ای و زبانی و اجتماعی گسترده میان کردهای عراق با ایرانیان، در تاریخ معاصر نیز بسیاری از احزاب و جریان‌های سیاسی کُرد روابط مستحکمی با ایران داشته‌اند؛ از آن جمله‌اند شیخ محمود برزنجی یا ملامصطفی بارزانی در دهه‌های پیش از انقلاب، و گروه‌ها و شخصیت‌های کرد عراقی پس از پیروزی انقلاب.

۱.  در آستانۀ وقوع انقلاب اسلامی در ایران صدهاهزار نفر از شهروندان کُرد عراقی در گوشه و کنار ایران زندگی می‌کردند. این جمعیت بزرگ مهاجر و میهمان در همۀ شهرهای شمالی و شمال شرقی و مرکزی و جنوبی کشور از شیراز تا مشهد، انزلی، ابهر، کاشان، اصفهان، کرج و شهریار مستقر بودند. با وقوع انقلاب دو گروه مستقر سیاسی در ایران یعنی «قیادۀ موقت» به رهبری مسعود بارزانی و ادریس بارزانی و نیز اتحادیۀ میهنی کردستان عراق به رهبری جلال طالبانی فعالیت‌های خود را از سر گرفتند. سلسله رویدادهای پس از انقلاب در استان‌های غربی در استان‌های آذربایجان‌ غربی و کردستان موجی از بی‌ثباتی و درگیری خونین در پی داشت. در این درگیری‌ها ابتدا قیاده موقت به رهبری مسعود بارزانی در کنار دولت موقت و دیگر دولت‌های مستقر پس از انقلاب سهمی در تأمین امنیت مناطق غربی کشور داشت و در این راه هزینه‌هایی نیز  متقبل شد.

۲.  در دورۀ جنگ تحمیلی نیز از ابتدای جنگ، گروه‌های کُرد عراقی در کنار نیروهای ایرانی علیه ارتش دولت بعث حاکم بر عراق جنگیدند. ابتدا نیروهای تحت فرمان ادریس و مسعود بارزانی و در میانۀ جنگ، اتحادیۀ میهنی کردستان عراق به رهبری طالبانی در مناطق جنگی غرب کشور در عملیات‌های مشترک با نیروهای ایرانی مشارکت داشتند. در اواخر دورۀ جنگ، با وجود رقابت گروه‌های کُرد عراقی با یکدیگر، با پشتیبانی ایران جبهۀ متحد نیروهای کردستانی متشکل از اپوزیسیون کُرد عراقی تشکیل شد.

۳.  با اتمام جنگ و سپس آغاز جنگ خلیج فارس یعنی حملۀ عراق به کویت در سال ۱۳۶۹ و تشکیل دولت منطقه‌ای اقلیم کردستان عراق، روابط ایران با دو حزب اصلی کردستان عراق یعنی اتحادیۀ میهنی و حزب دموکرات کردستان عراق وارد مرحلۀ تازه‌ای شد. شرایط جدید موجب شد تا روابط ایران با اتحادیۀ میهنی مستقر در استان سلیمانیه نزدیک‌تر، و روابط با حزب دموکرات کردستان عراق با مسائلی روبه ‌رو شود. هرچند ایران مانع از برهم‌خوردن تعادل و توازن میان احزاب اصلی در کردستان عراق شد. تشکیل دولت کردستان و سپس در سال ۲۰۰۳ تشکیل دولت جدید عراق و نقش احزاب کُرد عراقی در ساختار سیاسی عراق پس از صدام موجب شد تا افزون بر مسائل کردستان عراق، به نقش احزاب کُرد عراقی در ساختار سیاسی عراق نیز توجه شود.

۴. روابط ایران با دولت منطقه‌ای اقلیم کردستان عراق که در شرایط موجود برآمده از حزب دموکرات کردستان عراق است، در سال‌های گذشته با مسائلی دست ‌به ‌گریبان بوده است. حزب دموکرات کردستان و برخی دیگر از نیروهای سیاسی در کردستان عراق در تبلیغات رسانه‌ای و تحلیلی خود، ایران را عامل اصلی یا حداقل یکی از عوامل اصلی (در کنار ترکیه) شکست همه‌پرسی برای استقلال اقلیم کردستان عراق در مهر ۱۳۹۶ می‌دانند. در ایران نیز برخی از نهادها و جریان‌ها رویکرد حزب دموکرات کردستان عراق نسبت به ایران را دوستانه تلقی نمی‌کنند؛ از جمله بر این باورند که این جریان با اسرائیل دارای ارتباط است و افزون بر آن با حمایت مالی و لجستیک گسترده به گروه‌های ایرانی مسلح در اقلیم کردستان عراق یاری می‌رساند. این گروه می‌گویند، در میان همسایگان ایران تنها در اقلیم کردستان عراق است که نیروهای مسلح دارای کمپ هستند، یارگیری می‌کنند و نیروی مسلح آموزش می‌دهند و این نیروهای مسلح، گاه در درون ایران نیز اقدام به فعالیت مسلحانه و ترور می‌کنند و از این نظر این وضعیت را غیرقابل ‌قبول می‌دانند. حملات موشکی به مقر یکی از شعبه‌های حزب دموکرات کردستان ایران و نیز حملۀ موشکی به یک مکان که ایران آنجا را مقر نیروهای اسرائیلی در اربیل می‌دانست، بخشی از مختصات روابط دو طرف را نمایان می‌کند. درحالی ‌که رهبران حزب دموکرات کردستان عراق و مسئولان دولتی در اقلیم کردستان عراق، هرگونه حضور نیروهای اسرائیلی در این مکان را به‌ شدت تکذیب کرده‌اند. در این شرایط روابط اقتصادی ایران با اقلیم کردستان هم با برخی مسائل دست‌ به ‌گریبان است که مانع توسعۀ قابل قبول روابط شده است.

۵. رهبران اقلیم کردستان عراق از ‌جمله مسعود بارزانی و نچیروان بارزانی و نیز رهبران اتحادیۀ میهنی، بارها، بر عزم خود برای توسعۀ روابط میان دو طرف تأکید کرده‌اند. مسئولان ایرانی نیز در این زمینه بارها آمادگی خود را برای رفع موانع پیش‌ روی توسعۀ روابط مورد تأکید قرار داده‌اند. این در حالی است که عراق در ماه‌های گذشته با شرایط پیچیده‌ای دست ‌به‌ گریبان بوده و ممکن است استمرار این شرایط با پیامدهای پیش‌بینی‌ نشده و نگران‌کننده‌ای روبه ‌رو شود. در این وضعیت بازبینی و طراحی افق نو در روابط ایران با دولت عراق و دولت اقلیم کردستان عراق می‌تواند به برطرف‌شدن برخی سوءتفاهم‌ها و تقویت روابط طرفین منجر شود. رفع سوء‌تفاهم‌های موجود در روابط طرفین نیازمند بازبینی اساسی و انتقادی مبتنی بر دانش و مطالعات کارشناسی در رویکردها و استفاده از ابزارهای دیپلماتیک به صورت جدی است. امید است، این بازبینی انتقادی با هدف رفع سوءتفاهم‌ها و طراحی افق‌های نو به تقویت روابط دو طرف منجر شود و توازن به روابط ایران با گروه‌های متنوع عراقی بازگردد.

برگرفته از : روزنامۀ شرق، ۲۰ شهریور ۱۴۰۱ (با ویرایش)