گفتگوگر : کیانوش فرید
– ایران کشوری است بزرگ با تاریخی کهن، تمدنی درخشان، و ادبیاتی غنی. هدف «دانشنامۀ ایرانیکا» ، چنان که خود جناب عالی و آشنایان با این دانشنامه مکرراً اشاره کرده‌اید، جمع‌آوری و ارائۀ دقیق‌ترین، مستندترین و کامل‌ترین اطلاعات دربارۀ کلیۀ وجوه این فرهنگ و تمدن کهن است. ممکن است بفرمایید طرح اولیۀ «دانشنامۀ ایرانیکا» چگونه، کجا و در چه سالی شکل گرفت ؟ »
یارشاطر : « آغاز این کار در دانشگاه کلمبیا در شهر نیویورک در سال ۱۹۷۴ بود. همانطور که گفتید ایران تاریخ کهنی دارد و تمدن درخشانی داشته است. جای اثری که تمام وجوه این تاریخ و این تمدن و این فرهنگ را به صورت قابل اعتماد و مستند ضبط کند، خالی بود و به نظر من رسید که موقع آن رسیده که این جای خالی را پر بکنیم .
این است که بنده مقدمات این کار را فراهم کردم و از یک عده همکارانم دعوت کردم که همکاری کنند و این کار به تدریج شکل گرفت و اولین دفتر این دایره المعارف در سال ۱۹۷۹ برای انتشار آماده شد .»
– آیا تدوین چنین دانشنامه‌ای در مورد کشورهای دیگر جهان، به خصوص کشورهای منطقه خاورمیانه، سابقه دارد؟
یارشاطر : « البته بعضی کشورها و بعضی فرهنگ‌ها موضوع دانشنامه‌های اختصاصی بوده‌اند. مثلاً دو دایره المعارف مهم و مفصل دربارۀ قوم یهود و مذهب کلیمی و تاریخ این قوم وجود دارد و یک دایره المعارف مهم دیگر راجع به مذهب بودایی و طبعاً کشورهایی که این مذهب را پذیرفته‌اند.
البته در سایر کشورها هم این نوع دایره المعارف‌ها به وجود آمده است. منتهی دایره المعارف‌های معروف مثل دایره المعارف بریتانیکا دایره المعارف‌های عمومی‌اند، و به همۀ مسائل علمی، ادبی، اجتماعی برای تمام دنیا می‌پردازند، گرچه همیشه راجع به مملکتی که نام آن بر دانشنامه نهاده شده با تفصیل بیشتری پرداخته می‌شود. اما دایره المعارف ایرانیکا مخصوص یک تمدن و تاریخ و فرهنگ جداگانه و خاص است . »
– حوزۀ شمول دانشنامۀ ایرانیکا از لحاظ تاریخی و جغرافیایی چیست ؟
یارشاطر: « تمام کشورها و جامعه‌هایی که در طول تاریخ به یکی از زبان‌های ایرانی تکلم می‌کرده‌اند، مورد شمول مقاله‌های ایرانیکا هستند. مثلاً قوم سغدی در کشوری که امروز ازبکستان خوانده می‌شود ،به یک زبان ایرانی صحبت می‌کرده‌اند و شهرهای سمرقند و بخارا و غیره، همه شهرهای مهم ایرانی بوده‌اند .
این شرایط در طول تاریخ ثابت نمانده و احتمالاً اقوام دیگری به این سرزمین‌ها آمده‌اند. اما دایرۀ شمول ایرانیکا هم تمام آسیای مرکزی را در بر می‌گیرد، هم تمام افغانستان و شمال غربی هندوستان، و هم حتی کشور عراق و قسمتی از قفقاز، یعنی همۀ سرزمین‌هایی که در قلمروی بسیار گسترده فرهنگ و تمدن ایرانی قرار داشته‌اند، و به یکی از زبان ایرانی صحبت می‌کرده‌اند.»
– آیا مقالات دانشنامه از طریق اینترنت هم در دسترس علاقه‌مندان و محققان قرار می‌گیرد؟ و اصولاً پیشرفت‌های الکترونیکی و اینترنت چه امکانات تازه‌ای برای دانشنامه فراهم کرده، و تدوین و انتشار و تکمیل آن را تا چه اندازه و چگونه تسهیل کرده است؟
یارشاطر: « البته ما سعی می‌کنیم که با پیشرفت‌های علمی پیش برویم و خودمان را با این پیشرفت‌ها تطبیق بدهیم. اوائل کار دانشنامه ایرانیکا منحصر به چاپ دفاتر و در مرحله بعد جلدهای این دانشنامه بود. ولی بعداً که اینترنت پیشرفت کرد و عدۀ مراجعه کنندگان به اینترنت بیشتر شد، ما شروع کردیم تمام مقالات چاپ شده را به طور رایگان در اینترنت هم بگذاریم که همۀ افراد بتوانند از آنها استفاده کنند .
البته پیشرفت‌های الکترونیکی کمک‌های بسیار بزرگتری به ما کرد و آن این بود که ما سابقاً فقط به ترتیب حروف الفبا پیش می‌رفتیم، یعنی برای چاپ بعضی مطالب باید سال‌ها صبر می‌کردیم، و در این فاصله ممکن بود که متخصصان درجه اول آن رشته یا مطالب دیگر در میان ما نباشند. ولی با پیشرفت‌های الکترونیک ما هم به ترتیب الفبایی پیش می‌رویم و هم بدون رعایت ترتیب الفبایی. البته بر حسب وجود داشتن دانشمندانی که بتوانند مطالب مربوط به ایران را به صورتی که مورد نظر ماست، به دقت و به صورت مستند بنویسند.
اینها را ما همه اول در اینترنت منتشر می‌کنیم، و بعد که به تدریج نوبت چاپ الفبایی آنها فرا می‌رسد، به چاپ هم می‌رسانیم. اتخاذ این روش مدت زمان لازم برای تکمیل دانشنامه را ازحدود ۴۰ یا ۴۵ سال، به ۱۰ تا ۱۵ سال کاهش داده است . »
– ممکن است درباره سازمان دانشنامه، مشاوران و همکاران آن توضیحی بدهید ؟
یارشاطر: « اولاً دانشنامۀ ایرانیکا یک تشکیلات بین‌المللی دارد و اصولاً یک برنامۀ بین‌المللی است. ما یک عده ویراستار در دفتر دانشنامه داریم، شش نفر با خود من و دو نفر هم کمک ادیتور داریم. ولی این برای ما کافی نیست. اولاً ما برای هر رشته ایران‌شناسی مثل موزیک و مذاهب مختلف یک مشاور داریم و اینها ۴۳ نفر هستند که از میان دانشمندان برگزیدۀ هر رشته انتخاب شده‌اند، و می‌توانند به ما در انتخاب مقالات در هر زمینه کمک کنند .
از جمله این که یک هیئت کوچک‌تر بین‌المللی مرکب از دانشمندان برگزیدۀ کشورهایی که ایران‌شناسی در آنجاها رونق دارد، مثل انگلستان، فرانسه، آلمان، ژاپن، ایتالیا، آمریکا، و ایران – که در مورد ایران این وظیفه را من به عهده داشته‌ام- در زمینۀ اصول و روش کار با ما همکاری می‌کنند، که اسم تمام آنها در پشت دفترهای ایرانیکا و مجلداتش چاپ می‌شود .»
– معیارهای انتخاب مقالاتی که در دانشنامه درج می‌شود چیست، و نویسندگان مطالب دانشنامه را چگونه انتخاب می‌کنید ؟
یارشاطر: « ما از همان سال‌های اول یک فهرستی تهیه کردیم از تمام مقالاتی که فکر کردیم، باید در دانشنامه مطرح شود. ولی به هر حرفی که می‌رسیم در اینها تجدید نظر می‌کنیم اینها را تکمیل می‌کنیم، بعد تقسیم می‌کنیم به رشته‌های مختلف مثلاً مقالات مربوط به دوران صفویه یا قاجاریه
همین طور سایر مطالب .
اینها را می‌فرستیم برای مشاورینی که در هر رشته داریم که نظر بدهند و البته با اشخاص دیگر هم مشاورت می‌کنیم. آن وقت شروع می‌کنیم به دعوت از دانشمندان برای اینکه مقاله‌ها را بنویسند. »
– بودجۀ دانشنامه به چه طریق تأمین می‌شود و ایرانیانی که به حفظ و پاسداری این گنجینۀ فرهنگی علاقه‌مندند چگونه می‌توانند دانشنامه را در وصول به این هدف متعالی فرهنگی یاری دهند ؟
یارشاطر: « متأسفانه دانشنامه با تمام اعتباری که دارد، پشتیبان محکمی مثل یک مؤسسۀ دولتی ثروتمند ندارد. این است که اصولاً متکی به کمک افراد یا مؤسساتی است که به فرهنگ و تاریخ و تمدن ایران علاقه‌مندند و کار دانشنامه را می‌پسندند و به آن کمک می‌کنند .
البته در سال‌های اول ، سازمان برنامه و بودجه پذیرفته بود که مخارج دانشنامه را بپردازد، و این تا چهار سال و نیم ادامه داشت تا انقلاب شد، و کمک‌های سازمان برنامه و بودجه قطع شد. بعد تقاضا دادیم به بنیاد ملی علوم انسانی در آمریکا که کارش تشویق و پشتیبانی از تحقیقات برای علوم انسانی است.[ آنها ] تقاضای ما را پذیرفتند و الان ۲۸ سال است که به طور استثنایی باید گفت به ما کمک کرده‌اند.
البته کمک‌شان برای مخارج ما کافی نیست. این است که ما از افراد فرهنگ دوست تقاضا می‌کنیم که در حد توانایی به ما کمک کنند و این کمک را می‌توانند به صورت ماهیانه یا سالیانه یا یک بار و به صورت چک در وجه دایره المعارف انجام بدهند، که در آمریکا به طور قانونی از بخشی از مالیات معاف است و بدین ترتیب مخارج دانشنامه تأمین می‌شود .
البته گاهی هم مهمانی‌هایی ترتیب داده می‌شود از سوی دوستداران دانشنامه در شهرها و کشورهای مختلف و افراد را دعوت می‌کنند و تقاضای کمک می‌کنند و این هم وسیلۀ مؤثری محسوب می‌شود برای کمک به دانشنامه . ولی کمک اساسی همین کمک‌هایی است که افراد ایران‌دوست به بنیاد دانشنامۀ ایرانیکا می‌کنند . »
برگرفته از : پایگاه رادیو فردا (با ویرایش)
نظر شما