پان ترکیسم ، ایران و آذربایجان
نوشته ی : محمدرضا محسنی
پیشگفتار : هوشنگ طالع
چاپ اول : ۱۳۸۸
چاپ دوم : ۱۳۹۲
۲۹۲ صفحه – ۹۵۰۰ تومان
ناشر : انتشارات سمرقند – تلفن : ۸۸۳۱۴۶۱۲ – ۰۲۱

در سه دهه اخیر کتاب ها و مقاله های روشنگر و سودمندی در باره ی گرایشی موسوم به « پان ترکیسم » منتشر شده است که آنها را به ترتیب زمانی چنین می توان برشمرد : افسانه ی پان تورانیسم ( نوشته ی زاره واند ، ترجمه ی محمدرضا زرگر و کاوه بیات ، تهران ، انتشارات پروین ، ۱۳۶۹ ) ، پان ترکیسم ، یک قرن در تکاپوی الحاقگری ( نوشته ی جیکوپ لاندو ، ترجمه ی حمید احمدی ، نشر نی ، ۱۳۸۲ ) ، « مقدمه ای بر پان ترکیسم » ( نوشته ی هراچ استپانیان ، در ماهنامه ی « آراکس » ۱۳۸۴ ) ، « ناسیونالیسم ترک و ریشه های تاریخی آن » ، ( نوشته ی کاوه بیات ، در ماهنامه ی « نگاه نو » ، شماره ی ۴ ، دی ۱۳۷۰ ) ، « از عثمانی گری تا تورانی گری ، خاستگاه و نقش تاریخی ناسیونالیسم ترک » ، ( نوشته ی نادر انتخابی ، در ماهنامه ی « نگاه نو » ، شماره ۱۶ ، مهر و آبان ۱۳۷۲ ) ، « پان ترکیسم » ( نوشته ی رحیم رئیس نیا ، در « دانشنامه ی جهان اسلام ( ب – پ ) ، ۱۳۷۹، ص ۴۶۶ تا ۴۷۲ ) و  پان ترکیسم و ایران  ( نوشته ی کاوه بیات ، تهران ، انتشارات پردیس دانش با همکاری شرکت نشرو پژوهش شیراز کتاب ، ۱۳۸۷) .
پان ترکیسم در همان آغاز پیدایش و ورود به عرصه ی سیاست ، از سوی اندیشمندان ایرانی با واکنش های بجا و بهنگام دانشورانه ای روبه رو شد . حسن تقی زاده ، تاریخنگار و پژوهشگر برجسته ی معاصر در همان زمان در باره ی این گرایش چنین نوشت : « .. اشخاصی که از عقیده ی عجیب پان ترکیزم یا پان تورانیزم .. اطلاع دارند شاید آگاه نباشند از این که این عقیده ی عجیب و مضحک لزوم احیای شاهنشاهی چنگیز و تبرئه ی مغول از هر گونه نقائص و مبالغه در عدد و کمالات و مفاخر تاریخی قوم ترک به حد هذیان که مبنی بر انکار تمام روایات تاریخ و قلب حقایق مسلمه بود بیشتر ناشی از یک کتاب قصه مانندی بود که یک یهودی فرانسوی آن را تالیف کرده و در اوائل انقلاب مشروطیت عثمانی به ترکی ترجمه شده است … عامه ی بدبخت عثمانی و خواص کم عمق و مفاخرجوی آنها نیز با اعتماد این که آقای کاهون از بزرگان علما و فلاسفه و محققین بنام اروپا است ، در هر موردی به حرف های او استناد و استدلال و مبالغات او را که « به شهادت همه ی اروپایی ها و مخصوصا خود قاهون شهیر » جز مسلمات علمی شده بود و ضمنا با احساسات خودپسندی حضرات موافق می آمد مانند امراض وبایی انتشار گرفت و به قفقازیه و ترکستان نیز سرایت کرد … » [ ۱ ]
کاوه بیات ، پژوهشگر برجسته ی معاصر در کتابی که در سال ۱۳۸۷ منتشر شد [۲ ] ، ریشه های پیدایش این گرایش سیاسی را در ارتباط با انتشار کتاب هایی از دو نویسنده ی اروپایی می داند : « هون ها ، ترک ها و مغول ها » نوشته ی دوگن لئون (پاریس ، ۱۷۶۵ تا ۱۷۶۸) و « مقدمه ای بر تاریخ آسیا » ، نوشته ی لئون کاهون ، پاریس ، ۱۸۹۶ ) . این دو کتاب تاثیر گسترده ای بر روشنفکران عثمانی نهادند .[ ۲ ] به جز این دو ، نویسندگان دیگری نیز بودند که از مردمان کشورهایی بودند که قربانی سیاست توسعه طلبانه ی روسیه در اروپا بودند و انگیزه ی سیاسی ملموس تری داشتند . از آن میان می توان کنستانتین پولکوزیج برزچکی و آرمینیوس وامبری را نام برد. برزچکی یک لهستانی بود که پس از شورش ناموفق لهستان علیه روسیه به عثمانی پناهنده شد و پس از اسلام آوردن نام مصطفی جلال الدین پاشا را برگزید . او در نوشته هایش نظریه ای در باره ی یک نژاد « تور – آریایی » عنوان کرد که به زعم او از مغولان جدا بود و اروپایی به شمار می رفت . آرمینیوس وامبری ، جهانگرد و ترک شناس مجار نیز با طرح نظریه ی زبان شناختی « توران » ، اثر گسترده ای بر زبان و فرهنگ ترک های عثمانی بر جای نهاد . [ ۳ ]
بدینسان گونه ای ایدئولوژی من درآوردی پدید آمد که هدف خود را انکار ملیت و هویت ملی ترک تبارانی می دانست که در کشورهای گوناگون جهان زندگی می کردند و با هم میهنان خود ، در پیشبرد تمدن و دفاع از کشور همکاری کرده بودند . از آنجا که این اندیشه در امپراتوری عثمانی پدید آمده بود ، در همان آغاز کوشید تا جایگاه ترک تباران و ترکی زبان ایرانی نژاد در ایران – و به وِیژه آذربایجان – را به جای پایی برای گسترش توسعه طلبی خود بدل سازد . این گرایش در آغاز همه ی کوشش خود را برای از سکه انداختن زبان فارسی در عثمانی و کشورهای دیگر همسایه ی ایران به کار بست ؛ چرا که سیاستمداران عثمانی می دانستند مهمترین ستون هویت ایران و ایرانی نژادان « زبان فارسی » است . [ ۴ ]
محمدرضا محسنی در کتاب « پان ترکیسم ، ایران و آذربایجان » که در اینجا به معرفی آن می پردازیم ، کوشیده است با یاری جستن از پژوهش های منتشرشده و یافته های خود ، ادعاهای پان ترکیست ها را در زمینه های گوناگون پاسخ دهد . از آنجا که پان ترکیست ها با صدور ادعا در باره ی « تقریبا همه چیز» ، فضای علم و تحقیق و اندیشه را آلوده کرده اند ، حقیقی در زمینه های گوناگون ادعاهای آنان را بررسی کرده است . ادعاهای تجزیه طلبانی که « پان ترک » نامیده می شوند ، به طور معمول ،  بی بهره از دانش و منطق  ، و به نحوی غم انگیز ، خنده آور و مضحک است . دامنه ی این ادعاها  از « ترکی بودن » ریشه ی همه ی زبان های جهان ، « ترک تبار » بودن  همه ی « ملت » های جهان  و چهره های برجسته ی علمی و اندیشگی جهان آغاز می شود و به  ادعای ارضی در باره ی همه ی کشورها می رسد .

این کتاب دارای سه گفتار و شانزده بخش است :
گفتار یکم :
پان‌ترکیسم چیست ؟
بخش یکم – کلیات
پژوهش‌های نوین
وضعیت سیاسی
سفسته‌های معمول پان‌ترکیست‌ها
بخش دوم – زبان پارسی و پان‌ترکیسم
دسته‌بندی زبان‌ها
هندواروپایی (INDO-EUROPEAN )
ژرمنی (Germanic )
ایتالیک Italic ) )
سلتیک (Celtic)
هلنیک (یونانی Hellenic) ()
اسلاویک (Slavic)
هندوایرانی Indo-Iranian))
آلبانیایی (Albanian)
ارمنی Armenian) (
تُخاریان (Tokharian)
هیتی (Hittite)
آفروآسیایی AFRO-ASIATIC) )
زبان سامی (Semitic)
چادی (Chadic)
کاشیتی (Cushitic )
مصری (Egyptian)
بربر Berber))
کُردفانی – نیجریه ای NIGER-KORDOFANIAN))
اورالیک URALIC))
مغولی (MONGOL)
ترکی (TURKIC)
تنگوسیک (UNGUSIC)
دراویدیان (DRAVIDIAN))
سینوتبتی (SINO-TIBETAN)
سینیتیک (Sinitic)
تبت – برمه ای Tibeto-Burman))
آستروآسیایی (AUSTROASIATIC )
مون خِمر (Mon-Khmer)
موندا (Munda)
آسترونِشیان (AUSTRONESIAN)
ژاپنی (JAPANESE )
تای کادایی (TAI-KADAI)
استرالیا (AUSTRALIA)
اسکیمو – آلیوت (ESKIMO-ALEUT)
آتاپاسکان (ATHAPASKAN)
آلگُونکویان (ALGONQUIAN)
ایروکویان (IROQUOIAN)
سِیوان (SIOUAN)
مسکوگیان ((MUSKOGEAN
اُتو- آزتکان (UTO-AZTECAN)
سالیش (SALISH)
هوکان (HOKAN)
پنوتیان (PENUTIAN)
آراواکان، توکانوان، توپی- گورانی (ARAWAKAN، (TUCANOAN)، (TUPI-GUARANI)
زبان‌های گوشهنشین (LANGUAGE ISOLATES)

گفتار دوم
تاریخ
بخش یکم- خاستگاه آریایی‌ها
پیشینه‌ی واژه ایران و آریا
آریا در ریگ ودا
آریا در اوستا
اسناد ایلامی، هخامنشی, پارتی, فارسی میانه و نوشته‌های پس از اسلام
اسناد هخامنشی
سند نوایلامی
الواح ایلامی پارسه
منابع یونانی
نبشته‌های پارتی
نبشته‌های پارسی میانه
نوشته‌های پس از اسلام
بخش دوم- بررسی مهاجرت آریایی‌ها
کاشی‌ها
پارس‌ها و مادهای آغازین
پارس‌ها
مادها
بخش سوم – خاستگاه ترکان
هون‌ها
گوگ ترک‌ها
خزرها و سایبرها
دبیره (خط) و زبان ترک‌ها
بخش چهارم – ایرانیان بیرونی
یوئچی‌ها
هپتالیان
آلان‌ها
بخش پنجم – تاریخ آذربایجان
دولت ماد
آذربایجان در زمان اسکندر
آذربایجان در زمان اشکانیان
آذربایجان در زمان ساسانیان
نام آذربایجان
بخش ششم – زبان پهلوی ِ آذری
زبان‌های ایرانی
زبان مادی
زبان آذری
نمونه‌های برجا مانده
رساله‌ی مولانا روحی انارجانی
چند شعر به زبان کرجی، تبریزی و غیره…
سروده‌های بومی به زبان تبریزی
بخش هفتم – دین در آذربایجان
مهر پرستی
نیایش‌گاه مهری بادامیار (قدمگاه)
نیایش‌گاه مهری ورجوی
زرتشت
زمان پیدایش زرتشت
زادگاه زرتشت
زرتشت زاده‌ی ماد و آذربایجان
زاده‌ی شرق
بخش هشتم – اشکانیان
تبار اشکانیان
منابع یونانی و رومی
منابع ایرانی
زبان اشکانیان

گفتار سوم
پاسخ به پان‌ترکیسم
بخش یکم – بومیان ایران و آذربایجان
زبان ایلامی
زبان آلبانیای قفقاز
گروه جنوبی قفقازی یا گروه کرولی (Karvelian group)
گروه شمالغربی قفقازی
گروه شمال‌شرقی قفقازی
زبان هوری- اورارتویی
توروککوم‌ها
لولوبی‌ها
بخش دوم – کورش و پان‌ترکیسم
زایش کورش بزرگ
کورش و پارسیان
کشورگشایی کورش
لیدیه
بابل
مرگ کورش
بخش سوم – تورانیان و سکاییان
نامه‌های کهن ایرانی و دیگر منابع
بخش چهارم – پیوند پارس‌ها و مادها
بخش پنجم – تمدن‌خواری پان‌ترکیسم
بابک خرم‌دین
بابک و جدایی‌خواهان قوم‌گرا
نظامی گنجوی
بهمن‌یار و پورسینا
بهمن‌یار
پورسینا
ابوریحان بیرونی
بخش ششم – جایگاه ترکان و آذری‌ها در ادبیات فارسی
ترکتازی
بخش هفتم – ژنتیک
ایران
ترکیه
چهره ی ترکان در ادبیات ایرانی
بخش هشتم- زبان سومری
بخش یکم
بخش دوم – رد ادعاهای پان‌ترکیست ها
نتیجه

کتابنامه
منابع لاتین
نگاره‌ها
نمایه

با توجه به بی سوادی همگانی و ژرف در زمینه ی شناخت پژوهش های راستین تاریخی و زبان شناختی ، کم تجربگی نسل جوان و شیادی های رایج در صحنه ی سیاست و عوامگرایی در برخوردهای اجتماعی و سیاسی ، انتشار و مطالعه ی کتاب های آگاهی رسانی مانند کتاب « پان ترکیسم ، ایران و آذربایجان » را باید به فال نیک گرفت .

پی نوشت ها : 

۱. سیدحسن تقی زاده ، « رشد اجتماعی و وسائل حصول آن در مملکت ما » ، در مجله ی تعلیم و تربیت ، شماره ی ۷ و ۸ ، ۱۳۰۶ ، به نقل از کتاب « مقالات حسن تقی زاده » [ به کوشش : حسن پرویز ] ، تهران ، انتشارات کتابخانه ی طهران ، ص ۶۲ و ۶۳ .

۲ و ۳. بیات ، کاوه . پان ترکیسم و ایران . تهران ، انتشارت پردیس دانش با همکاری شرکت نشر و پژوهش شیرازه کتاب ، ۱۳۸۷ ، ص ۸ تا ۱۰ .
۴. همان ، صفحه های نه و ده .