در چاپ سوم کتاب  جنبش ملی‌شدن صنعت نفت ایران(۱۳۶۶)  (۱)  ، نویسنده محترم کتاب، فشرده‌ای از یازده جلسه گفت و شنود خود را با دکتر صدیقی در باره نهضت ملی ایران به چاپ رسانیده است. شادروان دکتر صدیقی  در پاسخ به پرسش نویسنده کتاب «درباره علل پراکندگی نیروهای ملی، که منجر به کودتای مردادماه ۱۳۳۲ گردید»، به گونه فهرست‌وار مطالبی را برمی‌شمارد که حکایت از ژرف‌نگری و دید گسترده استاد دارد. دکتر صدیقی به عنوان یک جامعه‌شناس عوامل مختلف درونی و بیرونی، موقعیت جغرافیایی، ساختار جامعه ایران، نارسایی‌های قانون اساسی، موضع سیاست‌های بین‌المللی و بسیاری زمینه‌های دیگر را در پدیدآمدن شرایطی که منجر به توقّف نهضت ملی ایران گردید، دخیل دانسته و چون بسیاری از کسان، بر یک یا چند نکته محدود در این باره تکیه نکرده است. بدون‌شک دکتر صدیقی در یادداشت‌ها و خاطرات خود به تفصیل در باره همه آنچه که در اینجا بدان فهرست‌وار اشاره دارد، سخن گفته است؛ که امید می‌رود، روزی همه آن نوشته‌ها در اختیار ملت ایران قرار بگیرد. حال با ذکر این مقدمه می‌پردازیم به  نقل عین نوشته‌ها از صفحه ۵۳۲ تا ۵۳۷ کتاب.

پرویز ورجاوند

گفت و گوی سرهنگ غلامرضا نجاتی با دکتر غلامحسین صدیقی

پرسش:« چگونه نهضت ملی ایران با چنان اتحاد و همبستگی که میان قشرهای جامعه ایجاد کرده بود و با وجود پیروزی‌هایی که در سایه آن اتحاد و اتفاق به دست‌آورده بود، دچار پراکندگی شد و در لحظات خطیر پیکار شکست خورد؟»

دکتر صدیقی:« پاسخ این سؤال مفصل است. باید از طرفی، علل اصلی و اساسی و از سوی دیگر، علل عارضی و حتی حوادث نامترقب را مورد بررسی و تحلیل قرار داد. اکنون چون در حال حاضر مجال تحقیق نیست، بعضی از علل مزبور، فهرست‌وار ذکر می‌شود:

 ۱ .کیفیات و خصوصیات جامعه ایرانی و اوضاع  و احوال طبقات و گروه‌های شهری، روستایی و ایلیاتی و اختلافات سنتی، برخورد منافع آنها و ضعف رشد سیاسی ناشی از آن اوضاع و احوال؛‌

 ۲. موضع جغرافیایی ـ سیاسی (ژئوپولیتیکی) ایران و سوابق روابط بین‌المللی آن و دگرگونی‌های حادث در اوضاع و احوال مرامی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشورهای بزرگ و منافع و رقابت‌ها و طمع‌ها و زد و بندهای گوناگون داخلی و خارجی آنها. در این باب، نگرش‌ها و منافع جغرافیایی و سیاسی و اقتصادی و ملاحظات بین‌المللی دولت‌های اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان و ایالات متحد آمریکا درخور توجه  مخصوص است؛

 ۳.  تأثیر فعالیت « تراست»‌ها و  شرکت‌های بزرگ و چندملیتی در امور سیاسی و اقتصادی داخلی خود و کشورهای خارج؛‌

 ۴.  تصویر ظاهراً دور از واقع اختلاف اساسی بین دولت‌های سرمایه‌داری دخیل در امور سیاسی و اقتصادی و تکیه بر آن تصور؛

۵. امور مربوط به حکومت مشروطه ایران و نقایص و ابهام در قوانین اساسی مشروطیت؛

۶.  عدم صراحت کافی در حقوق سلطنت و موضع قانونی شاه و معارضه و درگیری آن حقوق با تمایلات و توقعات شخصی  و تجاوزات او و درباریان به حقوق ملت؛

 ۷.  فقدان احزاب سیاسی ملی مؤثر، به لحاظ شرکت در انتخابات پارلمان و نظارت در سیاست داخلی و خارجی؛

 ۸. مشکلات انجام انتخابات آزاد، ناشی از خصوصیات اوضاع نامساعد جامعه ایران و  تأثیر جهل و گمراهی در اعمال نفوذهای داخلی و خارجی؛

 ۹.  ضعف اصول و ماهیت پارلمانی و ناپایداری اکثریت در مجلس شورای  ملی و مجلس سنا، همراه با سستی اخلاقی و سیاسی بعضی از نمایندگان؛

 ۱۰.  قِلّت عده سیاستمداران درستکار و شجاع و مُصلح و آگاه به مواقف سیاست داخلی و بین‌المللی؛

 ۱۱.  عقاید و افکار دکتر مصدق و بینش ملی و اجتماعی و سوابق سیاسی او و برخورد این امور با موانع و محضورات داخلی و خارجی؛

 ۱۲. جبهه ملی و کیفیت ایجاد و تشکیل و خصوصیات شخصی و مرامی اعضاء آن؛

۱۳. تشکیل تقریباً بدون مقدمه و بدون سابقه ذهنی دولت دکتر مصدق و نقصان بررسی‌ها و پیش‌بینی‌های لازم؛

 ۱۴.  ترکیب سیاسی نمایندگان مجلس هفدهم و تأثیرپذیری برخی از آنها از جریانات نامطلوب و کارشکنی داخلی و خارجی(‌شرقی و غربی) و تغییر روش سیاسی  و تضعیف دولت به وسایل گوناگون؛

۱۵.  تبلیغات زیانبار بعضی از گروه‌های متشکّل سیاسی که برخی از آنان با مقامات خارجی پیوستگی داشتند؛

 ۱۶. عمل گروهی مخالفان متعدد( به علل گوناگون) بعضی از سناتورها، افسران در حال خدمت، افسران بازنشسته، ملاکان بزرگ صاحب قدرت و نفوذ و کارگردانان خیانت‌پیشه  و رشوه‌دهی و فسادپراکنی خارجیان ذی‌نفع؛

 ۱۷. اشتباهات از جانب مسئولین و دست‌اندرکاران امور؛  مثلاً در انتخاب مشاغل اشخاص و ملاحظه‌کاری در اتخاذ بعضی تصمیمات، به خصوص در هفته‌های آخر در برابر زیاده‌روی‌ها و گفته‌ها و نوشته‌ها و مداخلات خارج از مصلحت اشخاص و گروه‌ها؛

 ۱۸.  دشواری‌های ناشی از قطع فروش نفت و مسدودکردن ذخایر ایران به لیره انگلیسی در بانک انگلستان و خودداری اتحاد جماهیر شوروی از پرداخت مطالبات ایران،

 ۱۹.  به‌وجودآمدن زمزمه‌های مخالفت حاصل از اقدامات اصلاحی دکتر مصدق همراه با تبلیغات و کارشکنی‌ها و ایجاد تشنجات در طبقات مردم.

     هرچند عمل دکتر مصدق از حیث سیاسی مواجه با شکست شد، اما‌ آثار حقوقی و تاریخی آن باقی ماند.از نظر حقوقی، مخالفان به رغم زد و بندها نتوانستند اصل ملی‌شدن صنعت نفت ایران را نفی کنند و از نظر تاریخی،  تأثیر کار او در ایران و دیگر کشورهای استعمارزده محفوظ مانده و مورد توجه است.

غفلت‌ها و اشتباهات

غلامرضا نجاتی: «‌آقای دکتر صدیقی! نکاتی را که اشاره گردید، در تضعیف نهضت ملی ایران  تأثیر اساسی داشته است؛ ولی بدون‌تردید یک‌سلسله غفلت‌ها یا اشتباهات هم در کادر رهبری و فرماندهی بوده است. به نظر جناب‌ عالی این اشتباهات و غفلت‌ها چه بود و  آیا می‌شد از  وقوع آن جلوگیری کرد؟»

¬  غلامحسین صدیقی: « بدون‌تردید اشتباهاتی روی داده و غفلت‌هایی هم شده است. در اینجا به چند مورد که مربوط به روزهای پیش از کودتا و بعد از آن حادثه است، اشاره می‌‌کنم:

    یکی از این اشتباهات، ترتیب تظاهرات سالگرد سی‌ام تیر بود که موجب پراکندگی نیروها گردید و درست در جهت خواست و هدف تبلیغات دشمن انجام گرفت؛ گفتند صبح، ملّیون تظاهرات برپا کنند و عصر، عناصر چپ. انگلیس‌ها از این پراکندگی نیروها استفاده کردند و در تبلیغات خود، عناصر چپ را قدرتمندتر از آنچه بودند، معرفی کردند تا آمریکایی‌ها را از خطر« کمونیسم» بترسانند؛ و موفق هم شدند.

    اشتباه دیگر، انتخاب زمان مذاکره با هیأت نمایندگی شوروی، برای رفع اختلافات مرزی و تسویه دعاوی ایران، در تهران بود؛ یعنی در نیمه دوم مردادماه ۱۳۳۲ که دستگاه تبلیغات بریتانیا، ‌آمریکایی‌ها را از خطر روزافزون نفوذ کمونیست‌ها در ایران به هراس انداخته بود. درست در همان موقع، رهبر اقلیت مجلس شورای ملی، طی تلگرامی به دبیر کل سازمان ملل اطلاع داد که دکتر مصدق قصد دارد یک رژیم کمونیستی در ایران ایجاد کند!

    بعد از شکست کودتای شب۲۵ مرداد، اشتباهات متعدد مهم دیگری روی داد. وقتی میتینگ عصر روز ۲۵ مرداد در میدان بهارستان تمام شد،  مردم را به حال خودشان رها کردند. بعد از آن سخنان تند، باید مردم  عصبی و تحریک‌شده را راهنمایی می‌کردند. از همان پایان میتینگ، افراد حزب توده در شهر پراکنده شدند و هرچه خواستند گفتند و انجام دادند. این همان چیزی بود که دشمنان ما و مجریان طرح کودتا، می‌خواستند. ملّیون، بدون آنکه در پایان میتینگ دستورالعملی دریافت کنند، متفرق شدند. درست است که با شکست کودتا و فرار شاه، مردم هیجان‌زده شده بودند و در انتظار تغییر و تحولی از سوی دولت بودند، ولی نباید از جانب میتینگ‌دهندگان رها می‌شدند. در آن‌موقع باید به مردم تفهیم می‌شد که [ الان باید ]  بیش از هر زمان هوشیار باشند. باید تماس رهبران جبهه ملی و ملّیون با مردم قطع نمی‌شد؛ می‌بایست به طور منظم  به مردم‌ آموزش داده می‌شد و تفهیم می‌گردید که نظم و آرامش را حفظ کنند و در انتظار  تصمیمات دولت باشند. باید همه‌روزه رهبران جبهه ملی، به وسایل مختلف با مردم حرف می‌زدند و مردم را‌ آماده نگاه  می‌داشتند. از روز ۲۵ [ امرداد ] به بعد، یعنی تا روز ۲۸ مرداد، در تهران هیچ اجتماعی به وسیله احزاب و جمعیت‌های ملی صورت نگرفت. و در عوض، افراد حزب توده، در دسته‌های کوچک، آزادی عمل یافتند، و بهانه به دست خارجیان دادند و مردم را نگران ساختند.

     من، بعدازظهر روز ۲۵ مرداد، در خانه نخست‌وزیر بودم و با رئیس شهربانی ارتباط داشتم. او، به طور منظم، اخبار را به من اطلاع می‌داد و من با نخست‌وزیر مشورت می‌کردم. سخنان ناطقین میدان بهارستان را هم اجمالاً شنیدم. حدود ساعت هفت بعدازظهر، ‌آقایان دکتر شایگان و مهندس رضوی به خانه دکتر مصدق آمدند.

     در همین موقع، رئیس شهربانی تلفن کرد و گفت:‌« توده‌ای‌ها از میدان بهارستان در حال شعاردادن به حرکت درآمده‌اند و معلوم نیست برنامه‌ آنها چیست»، و کسب تکلیف کرد.

چند ساعت بعد از فرار شاه نمی‌شد بگوییم قوای انتظامی تظاهرکنندگان را با خشونت پراکنده کنند و حادثه بیافرینند. من به اطاق دکتر مصدق رفتم و با تندی، به دکتر شایگان و  مهندس رضوی گفتم:‌«مردم را رها کرده‌اید و آمده‌اید اینجا؟ بعد از آن سخنرانی‌های تند… باید مردم را هدایت می‌کردید؛ حساسیت موقع را باید برای ده‌ها هزار تن مردمی که در آنجا جمع شده بودند، تشریح می‌کردید.] شما ]باید به فکرمردمی باشید که آنها را به حرکت درآورده‌اید؛[ اما   آنها را رها کرده‌اید و به اینجا آمده‌اید؟»

    دکترمصدق سکوت کرده بود. آنها هم همینطور… آقایان حرکت کردند و رفتند داخل شهر و میدان سپه که مراقب مردم باشند؛ ولی آن‌وقت دیر بود…»

میزان‌ آمادگی دولت برای مقابله با کودتا

غلامرضا نجاتی :«‌آقای دکترصدیقی! از چه موقع انتظار[ رخ دادن  ] کودتا را داشتید؟ چه موقع احساس کردید[ که ] دیگر قادر به کنترل اوضاع نیستید؛ و آیا دولت خود را برای مقابله با چنان واقعه‌ای آماده کرده بود؟»

غلامحسین صدیقی: « از ماه‌های آخر سال ۱۳۳۱، بر اثر تحولات  وقایع خارجی و حوادث داخلی، دولت در انتظار پیشامدهای تازه‌ای بود. ما توطئه‌های چندی را پشت سر گذاشته بودیم و غافل نبودیم:  توطئه ۹ اسفند؛ قتل افشارطوس؛ تحصن سرلشکر زاهدی در مجلس؛ توطئه بختیار‌ی‌ها در جنوب… به خصوص از ۱۲ مرداد که روز رفراندوم بود، انتظار عکس‌العمل از سوی دشمن را داشتیم. روزنامه‌ها هم در مقالاتشان، درباره احتمال کودتا، هشدار می‌دادند. ساعت ۹ روز پنج شنبه ۲۲ مرداد ۱۳۳۲، نتیجه رفراندوم طی اعلامیه دولت به وسیله رادیو به اطلاع مردم رسید. نخست‌وزیر طی نامه‌ای که برای شاه فرستاد، درخواست انحلال دوره هفدهم مجلس شورای ملی را کردند.

     عصر روز ۲۴ مرداد، برای حضور در هیأت دولت به منزل نخست‌وزیر رفتم و تا ساعت ۲۲ نزد نخست‌وزیر بودم. سرتیپ ریاحی هم احضار شد و در باره تانک‌هایی که در اختیار گارد سلطنتی بود، مذاکره کرد و پس از اخذ دستور، خارج شد. او پس از مدتی مراجعت کرد و به نخست‌وزیر گفت، پیش‌بینی‌های لازم برای مقابله با هر واقعه‌ای به عمل آمده است.

     درحدود ساعت ۲۲ به منزلم رفتم. در ساعت سه و نیم صبح، سرتیپ مدبر، رئیس شهربانی خبر کودتا و شکست آن را اطلاع داد. من اتومبیل رئیس شهربانی را خواستم و به خانه نخست‌وزیر رفتم. در حدود ساعت چهار صبح آنجا بودم. در باره کودتا و نامه‌ای که سرهنگ نصیری حامل آن بود، گفتگو به عمل آمد. در ساعت شش صبح اعلامیه مربوط به چگونگی کودتا تهیه شد و در ساعت هفت از رادیو پخش شد و از هیأت دولت دعوت به عمل آمد. قبل از ظهر خبر رسید که شاه از رامسر به بغداد رفته است. از کارهای مهم آن‌روز، اعلام انحلال مجلس و بازداشت جمعی از نظامیان و غیرنظامیان است که متهم به شرکت در کودتا بودند.

    آنچه گفتم،[ در  ] پاسخ به این سؤال شما بود که، «از چه‌موقع دولت انتظار[ رخ دادن ] کودتا را داشت؟»[پاسخ به] سؤال دوم، یعنی « آمادگی دولت برای مقابله با کودتا» ، نیاز به توضیح بیشتری دارد، به خصوص از جنبه نظامی و انتظامی. طی سال‌های بعد از کودتا، مطالب فراوانی، چه از سوی مسئولان و دست‌اندرکاران و چه از طرف دیگران، در مطبوعات و کتب داخلی و خارجی انتشار یافته است که متأسفانه اکثر آنها بر اساس جهت‌گیری‌های شخصی و یا سلب مسئولیت و یا به قول شما، محافظه‌کارانه ،  عنوان و منتشر شده است. من هم در گفت‌وشنودی که با بعضی دوستان مطبوعاتی داشته‌ام، در یکی دو مورد، به طور مختصر حرف‌هایی زده‌ام؛ ولی با شما (۲) گفتگوی مفصل و طولانی داشته‌ام. شما را هم تا به حال ملاقات نکرده بودم و از طریق کتاب سودمندی که با روشی صحیح و متین نوشته‌اید، آشنا شدم.

    باری… این نکته را هم اضافه کنم که هر جا در سخنانم  دولت را مورد ایراد و انتقاد قرار می‌دهم، خودم را نیز شریک می‌دانم. با این مقدمه، می‌پردازم به ادامه بحث در باره آمادگی دولت از جنبه نظامی برای مقابله با کودتا. ظاهر اوضاع حکایت می‌کرد که دولت آمادگی رودرویی با کودتا را دارد. همانطور که کودتای شب ۲۵ مرداد، به سرعت و با قاطعیت شکست خورد. سرتیپ تقی ریاحی، رئیس ستاد با نخست‌وزیر در تماس بود و تا عصر روز ۲۸ مرداد که او را دستگیر کردند، در ستاد ارتش حضور داشت. من در باره اینکه سرتیپ ریاحی، به فراخور موقع، از نقطه‌نظر نظامی صلاحیت اداره‌ ارتش را در آن دوران حساس داشت یا نه، اظهارنظر نمی‌کنم؛ ولی این را می‌توانم بگویم که او ظاهراً قصد خدمت داشت و مطلبی که مورد سؤال است، این نکته  می‌باشد که، « اگر افسر دیگری که حائز همه شرایط لازم برای اداره ارتش در آن زمان بود، با افسرانی همچون سرتیپ محمد دفتری و نظایر او سر و کار داشت، چه می‌کرد؟» مشکل ما، چه در کادر سیاسی و چه در رده نظامی و فرماندهی، این بود که مردانمان انگشت‌شمار بودند. ما در آن دوران نیاز به اشخاص باشخصیت و عالِم و میهن‌دوست داشتیم. فراموش نمی‌کنم روز ۲۸ مرداد، حدود ساعت ده صبح، نخست‌وزیر تلفن کرد و گفت حکم ریاست شهربانی را به نام سرتیپ محمد دفتری صادر کنید. این کار انجام شد. روز بعد از دکتر مصدق پرسیدم: «‌آقا! به این افسر اعتماد داشتید؟»

    دکتر فرمود:« آقا! کاش می‌بودید و می‌دیدید. این افسر، که با ما نسبت دارد، صبح روز ۲۸ مرداد آمد و با گریه گفت: آقا! به من خدمتی رجوع کنید. من چه‌موقع مناسب‌تر از حال می‌توانم به شما خدمت کنم؟!»‌

    همه چیز به ظاهر آماده بود؛ ولی عده‌‌ای از مسئولان نظامی به دشمن پیوسته بودند و یا خودشان را کنار کشیده بودند. گمانم این توضیح مختصر، جواب کافی باشد به چگونگی آمادگی دولت برای مقابله با کودتا…»

غلامرضا نجاتی:«‌ آقای دکتر! چه‌وقت احساس کردید[که] به اوضاع مسلط نیستید و چرا نخست‌وزیر آن‌روز پیامی برای مردم نفرستاد و از ملت نخواست به خیابان‌ها بیایند و از آزادی خود دفاع کنند؟»

غلامحسین صدیقی:«در تهران، از دو ساعت بعدازظهر‌ آن‌روز، احساس کردیم که تسلط بر اوضاع دشوار است و پس از اشغال مرکز رادیو و آگاهی شهرستان‌ها از جریان کار در مرکز، تسلط مخالفان قطعیت یافت.[در پاسخ به] اینکه پرسیدید، «چرا نخست‌وزیر پیامی برای مردم نفرستاد»، باید بگویم که چنین پیامی وضع را آشفته‌تر می‌کرد. مردم تهران، روبه‌روی نظامیان تحریک‌شده طاغی قرار می‌گرفتند. خطر جنگ خانگی در میان بود و خون‌های زیادی ریخته می‌شد؛ که نه آقا، و نه ما، با آن موافق نبودیم.»

پی نوشتها:

۱. نجاتی، سرهنگ غلامرضا.جنبش ملی شدن صنعت نفت(چاپ سوم) تهران، ۱۳۶۶.

۲.   منظور سرهنگ غلامرضا نجاتی است .

به نقل از  : کتاب همه هستی‌ام نثار ایران(‌یادنامه دکتر غلامحسین صدیقی). گردآوری و تنظیم: پرویز ورجاوند. تهران، چاپخش، ۱۳۷۲ ، ص ۱۴۸ ـ ۱۴۱.