برگزاری هشتمین جلسۀ سران کشورهای ترک در ترکیه حاوی پیام روشنی برای کشورهای همسایۀ ترکیه و دیگر کشورهایی بود که گروهی از مردمشان به یکی از زبان‌های ترکی سخن می‌گویند. تشکیل چنین شورایی و برگزاری هشتمین دور نشست‌های سران کشورهای عضو در استانبول ترکیه، در زمانی که سیاست‌های توسعه‌طلبانۀ  ترکیه در منطقه به‌ویژه در قفقاز، سوریه، قطر، لیبی و دیگر کشورهای منطقه وارد فاز تازه‌ای شده، حاوی پیام هشداردهنده‌ای به کشورهای منطقه است که این کشور بیش از گذشته ، پان‌ترکیسم را در سیاست‌گذاری‌های خارجی خود به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های امنیتی و هجومی مورد توجه قرار داده است. پس از برگزاری هشتیمن دور از نشست سران کشورهای شورای ترک در استانبول، دولت باغچه‌لی، رهبر حزب حرکت ملی ترکیه (MHP)‏ یعنی حزب متحد حزب حاکم ترکیه، حزب عدالت و توسعۀ ترکیه در اقدامی وهن‌انگیز و با عنوان تشکر از رجب طیب اردوغان بابت برگزاری هشتمین دور از نشست‌های سران، نقشه‌ای خیالی و الحاق‌گرایانه را به رئیس‌جمهوری رجب طیب اردوغان هدیه داد. انتشار عکس‌هایی از نقشه درحالی‌که رجب طیب اردوغان و دولت باغچه‌لی رو به دوربین قرار گرفته‌اند، یادآور اتحاد رویکرد نوعثمانی‌گری و افراطی‌گری ترکی در ترکیۀ امروز است. در این نقشۀ خیالی از جهان ترک از دریای آدریاتیک در اروپا و روسیه تا چین و سیبری و قسمت‌هایی از شمال و شرق، غرب و مرکز ایران، شمال عراق، اقلیم کردستان، شمال و شرق سوریه را به‌عنوان دنیای ترک رنگ‌آمیزی کرده است. حزب حرکت ملی ترکیه (MHP) در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که باغچه‌لی این نقشه را شخصا طراحی و رنگ‌آمیزی کرده و تأکید کرده «باغچه‌لی نقشۀ جهان ترک را که برای مدت‌ها بر روی آن کار کرده است و به‌طور ویژه طراحی و ترسیم کرده، به‌عنوان پرچمی که باید از نسلی به نسل دیگر دست‌به‌دست شود، به وجدان ترکی و به خرد بالای ملت ترکیه سپرد».

این اتفاق بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های کشور‌های منطقه از‌ جمله یونان، روسیه و ایران داشت. رویکرد الحاق‌گرایانه و دخالت‌آمیز رهبران ترکیه دربارۀ تمامیت ارضی کشورهای منطقه در سال‌های گذشته موجب بروز تنش‌ها و چالش‌هایی شده است. حضور نظامی ترکیه در شمال عراق، در سوریه، در قفقاز و حتی در لیبی از جمله نمونه‌های این سیاست جدید ترکیه به شمار می‌رود. برخی ناظران نشان داده‌اند، پس از ایالات متحد آمریکا،  کشور ترکیه بیش از هر کشور دیگری در گوشه ‌و ‌کنار دنیا نیروی نظامی مستقر کرده است. این در حالی است که اقتصاد ترکیه در ماه‌های گذشته با رکود، تورم و کاهش شدید ارزش پول ملی خود دست‌به‌گریبان بوده است.

۱. با وجود اقدام اخیر اردوغان- باغچه‌لی در نمایش نقشه‌ای بلندپروازانه و نافی تمامیت ارضی ایران، متأسفانه از سوی نهادهای رسمی کشوری و دستگاه سیاست خارجی واکنش جدی و اعتراضی درخور ‌ به این اتفاق روی نداد.

 تمرکز دستگاه سیاست خارجی بر مدیریت تنش‌ها و مسائل با دولت آمریکا موجب شده تا در دهۀ گذشته، بیش از هر زمان دیگری ، توجه به تحولات منطقه‌ای کمرنگ شود. گویی تمام انرژی و توان وزارت امور خارجه متوجه چالش سیاست خارجی کشور یعنی مدیریت مسائل با آمریکا و تحریم‌ها و اثرات آن است؛ بدون ‌آنکه در آن حوزه شاهد ابتکار‌ عمل و راهبرد تازه‌ای باشیم. این در حالی است که برخلاف بی‌انگیزگی دستگاه سیاست خارجی و فقدان عزم جدی برای واکنش در برابر چنین اقدامات گستاخانۀ ترکیه، افکار عمومی و شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های کشور واکنش گسترده‌ای به این اقدام ضدایرانی دولتمردان ترکیه در پیش گرفتند. استمرار این‌گونه اقدامات و برخی اتفاقات مشابه، از‌ جمله تولیدات ضد‌ایرانی در رسانه‌های ترکیه، بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه بیشتر و واکنش جدی وزارت امور خارجه است. بی‌تفاوتی در قبال این وضعیت، نافی امنیت و وحدت ملی و مشوق دولتمردان ترکیه برای ادامۀ چنین رویکردهایی است. در سال‌های گذشته، دولت ترکیه با درخواست ثبت اسناد رسمی از داوطلبان ایرانی برای ادامۀ تحصیل در ترکیه به‌ عنوان «ترک» عملا رویکردی مشکوک در قبال ایران در پیش گرفته بود. همچنین حضور ارتش این کشور همراه با ارتش دولت بادکوبه در دریای مازندران با هدف برگزاری رزمایش نیز حاوی پیام مشابهی به ایران بود. پیشنهاد می‌شود، مسئولان مربوطه در دستگاه سیاست خارجی با رایزنی و فعالیت دیپلماتیک با کشورهایی مانند روسیه، عراق، سوریه، یونان، قبرس، چین و دیگر کشورهایی که در نقشۀ مورد نظر و در ایدئولوژی پان‌ترکیسمی مورد توجه جریان‌های افراطی در ترکیه هستند، نسبت به این طرح و اقدام مخرب اخیر ترکیه اعتراض مشترک دیپلماتیک انجام شود.

‌۲. اگر قرار بر طرح دعاوی تاریخی باشد، بر عالم‌ و ‌آدم روشن است که سده‌های متوالی پیش از حضور سلاجقه در ترکیه و نیز پس از حضور سلاجقه در ترکیه، جهان ایرانی تا مرزهای بیزانس و رم شرقی چه نفوذی داشت. بقایای بی‌شمار ابنیه، کاخ‌ها، قلعه‌ها و دیگر مستندات، کتیبه‌ها، اشیای باستان‌شناسی و تاریخی و نیز هزاران سند فارسی در مراکز سندی ترکیۀ امروز خود چنان گویا‌ست که نیازی به ارائه ادلۀ بیشتر نیست. تا جایی که اگر قرار بر برگزاری آزمونی میان صد محقق اهل ترکیه و ایران با موضوع درک اسناد تاریخی در ترکیه در هزاره گذشته باشد، بی‌گمان نمرۀ محققان ایرانی چند‌برابر محققان آن کشور در بازخوانی و درک معنای اسناد تاریخی در ترکیه خواهد بود ! همچنین حضور مردمانی با زبان‌های ایرانی‌ یا تحت ‌تأثیر آیین‌های ایرانی در آناتولی نیز مزید بر علت است که نشان داده شود، در دنیای جدید ورود مؤلفه‌های قومی و زبانی در توسعه‌طلبی‌های سیاسی می‌تواند یادآور چه مخاطراتی باشد. بی‌گمان دستگاه‌های عریض ‌و ‌طویل سیاسی و مطالعاتی در ترکیه در محاسبات خود متوجه هستند ورود در معادلات زبانی، قومی و مذهبی در سیاست خارجی می‌تواند به فعال‌شدن شکاف‌هایی همچون موضوعات کردی و علوی‌های ترکیه منجر شود که روی هم شمار جمعیتی آنها میلیون‌ها نفر است؛ آن‌هم ترکیه‌ای که در درون‌ و در بیرون کشور در اقلیم کردستان عراق و قندیل و نیز در سوریه، سخت گرفتار چالش در حوزۀ کُردی است. آیا در چنین شرایطی دولتمردان ترکیه، مقامات ایرانی را به سیاست مقابله ‌به‌ مثل و تولید نقشه‌هایی از جهان ایرانی تشویق می‌کنند؟ استمرار چنین اقدامات و پای‌فشردن بر روش‌های افراطی قومی و زبانی یادآور این مثل زیبا از مولانای رومی است که از‌ قضا سرکنگبین صفرا فزود !

۳. در سال ۱۳۱۶ بنیان مستحکمی از توسعۀ روابط ایران و ترکیه بر اساس حسن هم‌جواری نهاده شد. پیمان سعدآباد در هشت دهه، نمادی عقلایی از توسعۀ روابط دو کشور بر مبنای احترام متقابل و پرهیز از دخالت‌های نابجا بر پایه‌های قومی و ز‌بانی و مانند آن را بنیان‌ گذاشت. آیا وقت آن نرسیده که با درس‌گرفتن از فراز‌و‌فرودهای گذشته در روابط دو کشور و تجارب تلخ ‌و‌ شیرین گذشته، راه برای توسعۀ مناسبات دو کشور بر مبنای حسن هم‌جواری از نو بازسازی شود ؟

برگرفته از : روزنامۀ شرق ، شمارۀ ۴۱۴۹ ،  یکشنبه ۳۰ آبان ۱۴۰۰