آمال ایرانیان

(از کنفرانس صلح پاریس تا قرارداد ۱۹۱۹)

به کوشش : کاوه بیات و رضا آذری شهرضایی

چاپ اول : ۱۳۹۲

۸۲۷ صفحه  –  ۴۲۰۰۰  تومان

ناشر : انتشارات پردیس با همکاری شرکت شیرازه کتاب  –  تلفن :  ۸۸۹۵۲۲۹۷  و  ۰۹۳۶۹۵۰۰۱۸۲

 در پایان جنگ جهانی اول ، ایران در چنین وضعی قرار داشت : ۱. کوشش ایرانیان برای دگرگون کردن ساختار قدرت سیاسی از راه برپایی جنبش مشروطیت به نتایجی متفاوت با انچه در نظر داشتند ، انجامیده بود ؛ ۲. کشور به دست دو دولت امپریالیستی روسیه ی تزاری و انگلستان به دو منطقه ی نفوذ تقسیم شده بود و زیر چکمه های سربازان آنها بود ؛ ۳. با وجود اعلام بی طرفی دولت ایران در جنگ جهانی اول ، دامنه ی جنگ از سوی دولت های درگیر در جنگ – روسیه ، عثمانی و انگلستان – به  خاک ایران کشیده شده بود و بیش از یک سوم از جمعیت ایران به سبب پیامدهای ورود ارتش های بیگانه و قحطی و آتشباری نیروهای آنها کشته شده بود و خسارت های کلانی به ساختارهای اقتصادی و نظامی ایران وارد آمده بود .

در این شرایط خبر برپایی کنفرانس صلح پاریس این امیدواری را در میان زمامداران ایران پدید آورد که بتوانند با دادخواهی از یک مرجع جهانی ، تاوان خسارت های واردآمده به سبب جنگ جهانی اول را از دولت های مهاجم بگیرند . پیروزی بلشویک ها در روسیه و نمایش های عدالت خواهانه و آزادیخواهانه ی آنها در آغاز کار دولت بلشویکی ،  این امید را در میان ایرانیان دامن زد که بتوانند بخش هایی را که به دست دولت تزاری از پیکر ایران جدا شده بود – از قفقاز تا تاجیکستان – باز پس بگیرند .

کتاب « آمال ایرانیان » برای بررسی این کوشش ها برای دستیابی به آرزوها و آمال ایرانیان در این دوره ی تیره و تار از تاریخ ایران تدوین شده است . مطالب این کتاب تلگراف های سیاسی میان سفارتخانه های ایران در کشورهای اروپایی و وزارت امور خارجه ی ایران ؛ تلگراف های هیات مذاکره کننده ایرانی در کنفرانس صلح پاریس (مشاورالممالک) و نخست وزیر (وثوق الدوله) به یکدیگر ؛ مکاتبات دیپلماتیک رجالی چون ارفع الدوله برای یافتن راه حل های سیاسی برای جلب حمایت کشور سوم – آمریکا – از ایران ، و مقاله های روزنامه های ایران و دیگر کشورها در باره ی اوضاع اقتصادی و سیاسی ایران و مسائل مربوط به پیگیری خواست های ایران از کنفرانس صلح پاریس است .

این کتاب با مقدمه ای خواندنی از کاوه بیات، پژوهشگر برجسته ی معاصر آغاز می شود . پس از آن ، فهرست سندهای کتاب آمده است . نام چهار بخش دیگر کتاب به ترتیب چنین است : بخش اول : کنفرانس صلح پاریس ؛ بخش دوم : قرارداد ۱۹۱۹ ایران و انگلیس ؛ بخش سوم : سندهای پراکنده ، بخش چهارم : رساله های فرانسوی و انگلیسی . و در پایان ، نمایه های گوناگون کتاب آمده است .

کوشش های گسترده ی این هیئت مذاکره از یک سو با اعمال فشار از سوی انگلستان و روسیه در  کنفرانس و از سوی دیگر طرح قرارداد تحت الحمایگی ایران از سوی انگلستان به نتیجه ی دلخواه نرسید . در مقدمه ی کتاب از زبان ذکا الملک فروغی درباره ی دستاوردهای هیئت اعزامی به پاریس چنین می خوانیم : « داخل شدن ایران در مجمع ملل بدون کشمکش و خون دل [ که ] از اثر وجود این هیئت در پاریس است … » فروغی از شناساندن ایران به اروپایی ها نیز یاد می کند : « فرنگی ها عموما از ایران بی خبرند بلکه غالبا متذکر وجود ایران و قوم ایرانی نیستند ، جلب توجه ایشان را کردیم و گمان می کنم مظهر و معرف بدی از ایران نبودیم . » (ص ۴۲ )

در این کتاب آگاهی هایی تامل انگیز از سطح مناسبات ایران با دو قدرت استعماری روسیه و انگلستان می توان به دست آورد که نشان دهنده ی دیدگاه های آنها در بار ی حقوق ایرانیان است . در مقاله ای از ملک الشعرا بهار در این باره چنین می خوانیم : « سفری که برای سیاحت به درجز و لطف آباد مسافرت کرده بودم ، هنوز از این قراردادهای ظالمانه و اجحافاتی که بر اثر این دزدی های تمدن مابانه اعمال شده بود ، مطلع نبودم . در یک دره ی عمیق و وسیعی که معادل ده سنگ آب از میان ان عبور می نمود ،و از آنجا تا خاک روسیه به خط مستقیم ، هفت فرسنگ و به خط سیر آب ، متجاوز از دوازده فرسنگ بود ، هیچ درخت در کنار آب نیافتم ، سبب پرسیدم . گفتند : « غرس اشجار در این آب ممنوع است ، زیرا روس ها مدعی اند که درخت های شما آب های ما را کم خواهد کرد !!! » (ص ۲۲۳ )

 نمونه ای از نگرانی های زمامداران ایران از فتنه انگیزی های انگلستان را در این تلگراف وثوق الدوله به مشاورالممالک می توان دریافت : « … برای انگلیس در ایران اعمال قوه لازم نیست ؛ فقط با اقدامات مخفی و تحریکات مخفی می تواند زحماتی بزرگتر از حد تصور فراهم کند و البته این اقدامات را طوری نخواهند کرد که آمریکا بتواند اعتراض کند یا در مقابل آنها اقدام موثری بنماید .اگر انگلیس کمک مالی که عجالتا به دولت می کند قطع نماید ، آمریکا یا فرانسه نمی توانند ایراد کنند ؛ ولی فورا امنیت مملکت متزلزل ، آثار تجزیه و تفریق ظاهر و حتی کار نان شهر طهران که به هزار زحمت اداره شده ، مختل می شود  . اگر مساعدت انگلیس ها نبود ، دولت حتی موفق به فرستادن هیئت به پاریس نمی شد .پس حقایق را از نظر نباید دور کرد و نظایر توسل یه آلمان و عثمانی را  که موجب آن همه بدبختی مملکت شد ، به صورت دیگر نباید تجدید کرد . تصرف بین النهرین و استیلا بر قفقاز و ترکستان و داشتن قشون در ایران و نفوذ در قبیله ها و عشایر و هزار خصوصیت های دیگر برای انگلیس ها وثیقه ها و وسایلی هستند که تجاهل نسبت به آنها خطرناک است . » (ص ۲۵۷)

اگر بتوان توصیفی از این کتاب  به دست داد ، این است : صفحاتی پر از درد ، رنج و نگرانی از آینده ای تیره و تار که بیگانگان و کارگزاران آنها در ایران ، برای ایران پس از مشروطیت پدید آورده بودند .

مطالعه ی این کتاب برای آگاهی از چند و چون دخالت های روسیه و انگلستان در کار دولت ایران ، تحریک عشایر ، جاسوسی در دستگاه دولت ، کارشکنی در روند نوسازی و برگماری مستشاران برای بازسازی اقتصادی و نظامی ایران ، چگونگی پذیرش قرارداد تحت الحمایگی ایران ۱۹۱۹ از سوی دولت وثوق الدوله و آگاهی از « آرمان های روشن و دست یافتنی ، فارغ از جنبه های آرمانی و جهانشمول » ایرانیان پس از پیروزی مشروطیت ، سودمند و راهگشاست – به ویژه یافتن پاسخی برای این پرسش که : « روند چهارده ساله ی پس از پیروزی جنبش مشروطیت چگونه به ظهور دولت رضاشاه پهلوی انجامید؟ »

کوشش کاوه بیات و رضا آذری شهرضایی در تالیف کتاب « آمال ایرانیان » ، منبعی ارزشمند در اختیار همه ی آنانی نهاده است که دلسوز ایران هستند و بهروزی و سربلندی آن را آرزو دارند . نکته ی دیگر در باره ی این کتاب این است که با خواندن آن ، به شیوه ای غیرمستقیم ، به  بسیاری دانستنی های ارزشمند در باره ی ایران و وضعیت سیاسی و اجتماعی آن در پایان دوره ی قاجار می توان دست یافت که به خواننده ی خود ، عظمت کوششی را که در درازای یکصدسال گذشته برای رسیدن ایران به جایگاه کنونی آن به کار بسته شده است ، نشان می دهد .