مادیان هزار دادستان  ( هزار رای حقوقی)

گردآورده ی :  فرخ مرد   بهرامان
مقدمه ، ترجمه و آوانوشت متن پهلوی ، یادداشت ها ، واژه نامه و پژوهش  :  سعید عریان
چاپ اول : ۱۳۹۱
۶۷۴ + ۵۴ صفحه – ۲۶۰۰۰ تومان
ناشر : انتشارات علمی – تلفن : ۶۶۴۶۰۶۶۷ و ۶۶۴۶۵۹۷۰ – ۰۲۱

پژوهشگر طرفه کار زمانه ، سعید عریان در مقدمه ای که بر کتاب « مادیان هزاردادستان » نوشته است ، چنین آورده است :
« در دوره ساسانی ، به جز متن های فقهی و تفسیرهای « اوستا » که بنا بر ضرورت های موضوع ، بحث های حقوقی نیز در آنها دیده می شود ، چندین مجموعه حقوقی و دستورالعمل های گوناگون وجود اشته است که همگی از میان رفته و تنها نام آنها در برخی متن ها بر جای مانده یا مورد اشاره قرار گرفته است ؛ نام این مجموعه های حقوقی که در کتاب « مادیان هزار دادستان » دیده می شود ، از این قرار است : « دستورالعمل و شرح وظایف عوامل دولتی » ، « دستورالعمل و شرح وظایف موبدان » ، « مکتوبات ماراسپند رد »، « مکتوبات وه – پناه مغان اندرز بد » ، « کتاب شکایات و فرجام خواهی » ، « کتاب دادستان – نامه » ( کتاب داوری ها ) و « یادگار شاهپور موبدان موبد » .
از « مادیان هزار دادستان » یا « مجموعه هزار داوری حقوقی » که مهمترین آنها است ، تنها یک نسخه ی آشفته به دست ما رسیده است . در واقع ، متن « مادیان هزار دادستان » تنها سند و مدرک کامل موجود در باره ی نظام حقوقی دوره ی ساسانی است .
عریان بر آن است که « مادیان هزار دادستان » در زمان یزدگرد سوم و در فارس گردآوری شده است . نکته ی گفتنی در باره ی این کتاب آن است که این کتاب دربردارنده ی قانون های حقوقی نیست بلکه مجموعه ای از فتواها و نیز اسناد حقوقی – فقهی است که بنابر ضرورت ، در جریان دعاوی و دادرسی های حقوقی صادر شده است ؛ در واقع این کتاب نوعی « رویه ی قضایی » یا حقوق عرفی ، یعنی مجموعه تصمیمات دادگاه ها در موضوعی واحد است که در صورت پیش آمدن دعواها و دادخواهی های مشابه می توانست برای صدور رای مورد استناد قاضیان دیگر قرار گیرد .
مجموعه رای های گوناگون گردآمده در این کتاب ، موضوع های گوناگون در ارتباط با حقوق خصوصی داخلی ، یعنی حقوق مدنی به معنی خاص را در بر می گیرد ؛ موضوع های همچون : احوال شخصی ، اهلیت ، حجر ، سرپرستی ( قیمومیت ) ، زناشویی ، طلاق ، نفقه ، ارث ، دارایی ، هبه ، وقف ، امور مربوط به زیردستان و خدمتکاران ، وام ، گرو ، رهن ، مصادره ، غرامت و تاوان ، اجاره ، ضمانت ، وکالت ، مشارکت ، پیمان ها ( عقود ) و تعهدات ، و وصیت .
این کتاب گذشته از اینکه خواننده را با واژه های عمومی ای که در دیگر متن های پهلوی دیده نمی شود ، آشنا می کند ، در بر گیرنده ی یک دوره اصطلاح شناسی حقوقی ، زبان و شیوه ی بیان حقوقی دوره ی میانه ، واژه ها و عبارت های اوستایی ( که در بخش های بازمانده ی « اوستا » دیده نمی شود ) و نیز نام بنیاد ها ، آتشکده ها و قاضیان نامور دوره ی ساسانی است .
از ویژگی های برجسته ی این کتاب یکی هم آن است که بررسی و مطالعه ی دقیق آن ، حقوقدانان و پژوهشگران را در شناخت بهتر قانون ها و مقررات حقوقی اجتماعات مسیحی دوره ی ساسانی که در « قانون نامه ی عیشوء بخت » ( که ترجمه ی سریانی آن به ما رسیده است ) ، نظام حقوقی اجتماعات ایرانیان یهودی ( که در « تلمود » بابلی گزارش شده است ) ، همچنین شناخت  کلیدواژه های متن ها و ادبیات دینی ارمنی آغازین یاری می کند .
مطالعه و بررسی دقیق این کتاب را که به تعبیر پژوهشگر مترجم آن ، « آیینه ی تمام نمای نظام و ادبیات حقوقی و نیز تاریخ حقوق در ایران است و نشان می دهد که ایرانیان در دوره ی ساسانی تا چه اندازه در دانش حقوق و حقوق مدنی ، ریزبینی و حساسیت داشته و به چه درجه ای از روشنی و دقت و نظم در طبقه بندی حقوق واقعی و رفتار کارشناسانه در فرایندهای حقوقی ، دادرسی و برگزاری دادگاه های حقوقی پیشرفت کرده و به موفقیت دست یافته بوده اند » به همه ی ایرانیان پژوهنده و فرهنگدوست پیشنهاد می کنم .