سرویس شهرستان‌ها: مجموعه‌ای از مسائل و معضلات زیست محیطی و در رأس همۀ آنها، آلودگی هوا، کم آبی و نیز فرونشست زمین، امروز بر اصفهان چمبره زده است و موجودیت این شهر تاریخی را تهدید می‌کند‎.

‎در وصف حال این روزهای اصفهان می‌توان گفت که «شهری است که با همۀ آثار تاریخی چندصدساله‌اش بیشتر روزها در زیر غبار سمی ناشی از آلودگی‌ها محو شده است، ساکنانش سُرفه‌های طولانی مدت دارند؛ زاینده رود به عنوان تنها منبع حیاتی آن خشک شده است و خطر فرونشست زمین نیز این دیار را تهدید می‌کند.»‏

تمامی مسائل و معضلات زیست محیطی که اکنون گریبانگیر اصفهان شده و آن را به نابودی می‌کشاند، حاصل برنامه‌ریزی‌های اشتباه و عملکردهای نادرست مسئولان طی سال‌های گذشته بوده است، به نحوی که زنگ خطر فرونشست زمین در این خطه از سال ۱۳۴۵ و در پی توسعه‌ها و کاهش سطح آب‌های زیر زمینی دشت اصفهان ـ برخوار به صدا درآمد و این دشت، «ممنوعه» اعلام شد؛ زمانی که زاینده رود، خروشان بود و هیچکس تصور نمی‌کرد که آن رود پرتلاطم تا چند سال آینده به معبری خشک بدل شود و مردم در بستر تَرَک خورده آن قدم بزنند!‏ برغم همۀ گوشزدها و هشدارهای وقوع خطر فرونشست زمین در اصفهان در ۵۶ سال گذشته، اما توسعه‌ها در بخش‌های مختلف تداوم یافته و حتی پس از قطع جریان دائمی آب در زاینده رود، تاراج آب‌های زیرزمینی شدت گرفته، به نحوی که اینک آبخوان دشت اصفهان ـ بُرخوار از آب تُهی و به دشت «ممنوعۀ بحرانی» بدل شده است‎.

‎زاینده رود تنها منبع تغذیه کنندۀ این دشت است و به گفتۀ کارشناسان باید به طور دائم ۱۵ متر مکعب بر ثانیه آب در آن جاری باشد، تا از فرونشست دشت اصفهان جلوگیری شود، ولی از سال ۱۳۷۹ با قطع جریان دائمی آب زاینده رود، سالانه به طور متوسط یک متر از سطح آب‌های زیر زمینی این دشت با برداشت‌های بی‌رویه، کاهش یافته است و با این حال همچنان بر این دشت بارذاری‌های متعدد نظیر ایجاد صنایع مختلف و یا شهرک سازی در قالب مسکن مهر یا اقدام ملی مسکن تحمیل می‌شود‏‎!

‎مسئولان در تلاش‌اند آب را از منابع جدید به اصفهان انتقال دهند تا به زعم خود مشکل کمبود آب بخش‌های آشامیدنی و صنعت را حل کنند، اما به راستی اگر آب بخش کشاورزی تامین نشود، آیا امنیت غذایی دچار مخاطره نخواهد شد و کشاورزان به دلیل بیکاری به شهرها کوچ نخواهند کرد؟

فاجعۀ فرونشست زمین در اصفهان

محدودۀ پدیدۀ فرونشست دشت اصفهان ـ برخوار، شامل شهر اصفهان و شعاع ۵۰ کیلومتری آن است و با این حساب ۳ میلیون نفر در این محدوده در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند ‏‎!

‎این پدیدۀ شوم تاکنون به ‌طور مستقیم و غیرمستقیم به زیرساخت‌های اصفهان خسارت وارد کرده که ترک خوردگی سازه‌های مختلف و یا چرخش آنها، شکستگی شبکه‌های آب و گاز و فاضلاب و افزایش هزینه‌های تعمیر و نگهداری زیرساخت‌ها و نیز کاهش ارزش زمین و اموال از جمله آثار زیان بار این پدیده است و برخی صاحب نظران از فرونشست زمین در دشت اصفهان ـ برخوار به عنوان یک «فاجعه» نام می‌برند چون هم بناها و هم جمعیت دیار نصف جهان را تهدید می‌‌کند‎.

‎دکتر علی بیت الهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی که در رابطه با آثار مخرب فرونشست دشت اصفهان ـ برخوار در سال ۱۴۰۰ تحقیق جامعی انجام داده و نتایج آن را به استانداری اصفهان و وزارت کشور ارائه کرده است، به خبرنگار ما می‌گوید: نزدیک به ۸۵۰ هزار واحد مسکونی، ۳۸۱ مرکز آموزشی، بیش از ۲۸۵ مسجد و بسیاری آثار تاریخی شهر اصفهان در معرض خطر فرونشست قرار دارند و برای جلوگیری از فرونشست زمین در اصفهان ۴ ماه پیش ۲۲ طرح در زمینه‌هایی همچون آب و مقررات ملی ساختمان و کشاورزی به سازمان برنامه و بودجه ارسال کردیم که هنوز نتیجه‌ای نداشته است‎.

‎او با بیان این که اصفهان تنها کلانشهر در کشور بوده که به طور مستقیم در مرکز محدودۀ خطر فرونشست زمین است، می‌افزاید: ترک خوردگی‌ها و شکاف‌های ایجادشده در ساختمان‌ها و بناهای تاریخی اصفهان، آغاز نمود آثار خطر فرونشست زمین در این خطه است و اثر فرونشست زمین بر خلاف زلزله به صورت تدریجی است و مسئولان باید به طور جد به این مسأله مهم توجه کنند و با این روند، اگر در زاینده رود آب جاری نشود تا آبخوان دشت اصفهان – برخوار تغذیه شود و اقدامی برای جلوگیری از برداشت آب‌های زیرزمینی انجام نگیرد تا ۱۰ سال آینده تمامی آب‌های زیر زمینی شهر اصفهان تخلیه و این شهر با خشکی مطلق دچار خواهد شد‏‎.

‎تعلل در نصب دستگاه‌های موقعیت‌یابی جهانی

بر اساس پایش‌های اثبات شدۀ سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان، نرخ فرونشست زمین در دشت اصفهان ـ برخوار طی دورۀ یکساله و از خرداد ۱۴۰۰ تا خرداد ماه ۱۴۰۱ با استفاده از داده‌های ابزارهای دقیق حداکثر ۱۵٫۴ سانتیمتر در سال بوده و به طور مشخص ساختمان «نظام مهندسی ساختمان اصفهان» واقع در محدودۀ پل شهید چمران، طی زمان یادشده ۱۰ سانتیمتر نشست کرده و فرونشست زمین از شمال شهر اصفهان در حال پیشروی به مرکز و جنوب نصف جهان بوده است، به نحوی که تمامی زیرساخت‌های هویتی آن مانند بناهای تاریخی ارزشمند این خطه را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد‎.

‎به گفتۀ کارشناسان زمین شناسی، ۶ هزار اثر تاریخی در دشت اصفهان ـ بُرخوار که برخی از آنها به ثبت ملی و جهانی رسیده است، با خطر فرونشست زمین مواجه‌اند و ترک خوردگی بر پیکر بعضی از آنها همچون دیوار مسجد تاریخی «حکیم» به دلیل وجود چاه متعلق به شهرداری، حاکی از ادعای آنان است، اما متولیان میراث فرهنگی بر این باورند که پایش‌های میدانی نشان می‌دهد فرونشست زمین هنوز بر سازه‌های تاریخی اصفهان تأثیر نگذاشته است، به نحوی که علی رضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان به خبرنگار ما می‌گوید: ترک خوردگی دیوار مسجد حکیم به ‌دلیل از میان رفتن ناکش‌ها بر اثر شیوه‌های غلط مرمتی و نفوذ رطوبت به بنا بوده و یا گفته است «ترک‌هایی که در مسجد جامع دیده می‌‌شود، به دلیل اشتباه در کف ‌سازی آن ایجاد شده است.»‏

به گفتۀ کارشناسان، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان، فروردین ماه پارسال ۲۶ ایستگاه پایش برای تأثیر فرونشست زمین بر روی اماکن تاریخی اصفهان همچون پل خواجو، سی و سه پل، پل جویی، مدرسۀ چهارباغ، مجموعۀ میدان تاریخی امام خمینی (ره) طراحی کرده و مقرر شده بود که ادارۀ کل میراث فرهنگی استان حدود ۱۳۰ میلیون تومان اعتبار برای نصب سامانۀ موقعیت ‌یابی جهانی‏‎ (GPS) ‎‏ که هم جا به جایی قائم و هم جا به جایی افقی را نشان می‌دهد، تامین کند ولی پس از حدود یک سال هنوز آن ادارۀ کل اعتبار لازم را تامین نکرده است ‎!

‎بهرام نادی، عضو کارگروه تخصصی فرونشست زمین در اصفهان در این باره به خبرنگار ما می‌گوید: علیرغم پیگیری‌های متعدد سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان با  ادارۀ  کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای  نصب جی. پی. اس  (GPS)بر روی اماکن تاریخی به منظور تأثیر دقیق فرونشست زمین بر اماکن تاریخی، اما مسئولان اداره کل میراث فرهنگی اصفهان همکاری نکرده‌اند، ولی مُدل‌ها نشان می‌دهد نرخ فرونشست زمین در نزدیکی‌های میدان تاریخی امام خمینی (ره) سالانه ۳ تا ۵ سانتیمتر است و میزان آن به سمت جنوب شهر به دلیل تغییر بافت زمین از خاک رُس به سنگ، کمتر است‏‎.

‎وی می‌افزاید: اگر این بناهای تاریخی برای اصفهان اهمیت دارند، چرا ادارg کل میراث فرهنگی استان به عنوان متولی میراث فرهنگی اصفهان برای اندازه گیری رفتار بناهای تاریخی بر اثر فرونسشت زمین سرمایه گذاری نکرده است؟‏ مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اصفهان نیز در این باره به خبرنگار ما می‌گوید: یکی از عوامل تأخیر در نصب دستگاه‌های تخصصی پایش بناهای تاریخی در برابر فرونشست زمین، تامین منابع مالی بود که خوشبختانه شهرداری اصفهان در این رابطه کمک کرده است‏‎. ‎علی رضا ایزدی می‌افزاید: بناهای تاریخی اصفهان با خشت بنا شده است و به طور طبیعی به مرور زمان دچار نشست و ترک خوردگی می‌شوند، اما هنوز دلیل مستندی وجود ندارد که مشخص کند، نشست‌ها و ترک خوردگی‌ها در بناهای تاریخی ناشی از فرونشست زمین است، ولی به آن معنا نیست که نگران تأثیر فرونشست زمین بر آثار تاریخی اصفهان نباشیم و به همین دلیل در حال پیگیری نصب دستگاه‌های جی. پی. اس ‎ (GPS) ‎ بر پیکر  بناهای تاریخی دارای ارزش اصفهان هستیم و این تجهیزات تا ۲ ماه آینده نصب می‌شود تا رفتارهای بناها را در برابر فرونشست زمین به طور شبانه روزی پایش کند‎.

‎برگرفته از : روزنامۀ اطلاعات ، شمارۀ ۲۸۳۱۴ ، دوشنبه ۳ بهمن ۱۴۰۱ (با ویرایش)