قفقاز یکی از حوزه‌های راهبردی و مؤثر در امنیت ملی در محیط پیرامونی کشور است که در سال گذشته با تحولات پیچیده‌ای دست‌ به‌ گریبان بوده است. جمهوری آذربایجان با یاری اسرائیل و همکاری گسترده ترکیه موفق به تسلط بر بخش‌های زیادی از مناطق مورد مناقشه با ارمنستان شد؛ البته این تحولات منجر به آن نشد که آرامش و ثبات به شمال رود ارس بازگردد. به‌دنبال این تحولات، سخنان و شعرخوانی اردوغان در جریان رژه پیروزی در باکو واکنش‌های زیادی را در ایران برانگیخت؛ به‌شکلی که این واکنش‌ها در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به ترند برتر روز تبدیل شد. این در حالی بود که کم‌تحرکی و بی‌عملی مزمن دستگاه‌های مسئول در سیاست خارجی در جریان تحولات شمال ارس و در مقابل تحرک جدی ترکیه و اسرائیل باعث شد تا در این حوزه وزارت امور خارجه و سایر دستگاه‌های مسئول با کم‌کاری و بدون طراحی ابتکار عملی، چشم خود را بر حضور رقبا و حتی دشمنان کشور در شمال ارس بسته و بدین‌ترتیب به منافع کشور آسیب وارد شود.

در هفته‌های گذشته رویدادهایی چون برگزاری رزمایش نظامی سه کشور جمهوری آذربایجان، پاکستان و ترکیه نمونۀ تازه‌ای از تحولات منطقه‌ای در شمال ارس را هویدا کرد؛ همچنین برخلاف کنوانسیون حقوقی دریای خزر که هیچ نیروی خارجی به جز کشورهای منطقه، حق حضور در دریای مازندران را ندارند اما رزمایش مشترک ترکیه (که به دریای مازندران دسترسی ندارد) و جمهوری آذربایجان نشان داد که تحولات قفقاز نمی‌تواند بر منافع کشورمان بی‌تأثیر باشد؛ این در حالی است که در شرق کشور یعنی در افغانستان نیز تحولات بااهمیتی در حال وقوع است. دربارۀ رزمایش مشترک ترکیه و جمهوری آذربایجان دو نکته حائز اهمیت است : یکی اینکه ارمنستان در سواحل دریای مازندران قرار ندارد و لذا از ناحیۀ دریای مازندران تهدیدی از جانب ارمنستان علیه جمهوری آذربایجان وجود ندارد. نکتۀ دوم اینکه جمهوری آذربایجان با سایر کشورهای همسایه سواحل دریای مازندران روابط تنش‌آلودی ندارد و در نتیجه، برگزاری چنین رزمایشی در دریای مازندران نمی‌تواند بی‌توجه به ایران ارزیابی شود اما با وجود اهمیت این موضوع شوربختانه وزارت امورخارجه موضع محکم و اصولی و روشنی درباره این رزمایش اتخاذ نکرد. همزمان با برگزاری این دو رزمایش بخشی از رسانه‌های جمهوری آذربایجان و حتی ترکیه اقدام به انتشار مطالب ضدایرانی با وجوه پان‌ترکیستی کرده‌اند. موضع‌گیری ضد ایرانی برخی از نمایندگان مجلس در جمهوری آذربایجان هم بر تندی فضای رسانه‌ای علیه ایران افزوده است. ایجاد موانع بر تردد کامیون‌های باری ایرانی در جادۀ گوریس – قاپان از طریق بازجویی از رانندگان ایرانی، دریافت وجوه سنگین و عوارض از رانندگان ایرانی و بازداشت چند نفر از رانندگان ایرانی که از اهالی شمال غرب هستند نیز از وجوه دیگر تحولات جاری در شمال ارس است که موجب بروز نگرانی‌هایی شده است.

برگزاری رزمایش سپاه در کنار رود ارس بخشی از واکنش ایران به تحولات جاری در قفقاز است. مقامات ارشد کشور پیش از این بارها تأکید کرده‌اند که ایران در مقابل طرح تغییر مرزهای سیاسی منطقه بی‌تفاوت نخواهد ماند و طرح‌هایی از قبیل راهروی زنگه زور با هدف اشغال خاک ارمنستان و در نتیجه قطع ارتباط ایران با گرجستان و روسیه و دریای سیاه و اروپا بیش از هر کشوری تهدیدی جدی برای منافع ایران قلمداد می‌شود.

روند تحولات روزهای گذشته نشان می‌دهد قفقاز ممکن است به کانون بی‌‌ثباتی منطقه‌ای مبدل شود. انتشار اخباری دربارۀ انتقال گروهی از جریان‌های تروریستی از افغانستان به منطقه شمال ارس و قره‌باغ به صورت مکرر در حال بازنشر است که به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند در راستای منافع ایران تلقی شود! کنار گذاشته‌شدن ایران از روند فعالیت‌های اقتصادی و بازسازی در جنوب جمهوری آذربایجان و حضور گستردۀ تل‌آویو در این منطقه هم موجب شده تا در درون کشور تحولات این حوزه بیش‌ از پیش مورد توجه قرار گیرد. تحولات سریع منطقه‌ای از جمله در شرق کشور و نیز در قفقاز و… ایجاب می‌کند تا دستگاه دیپلماسی و سایر دستگاه‌های مسئول کشور از جمله نیروهای نظامی با هماهنگی برای مواجهه با هر سناریویی، طراحی‌های لازم را در دستور کار قرار دهند. همچنین پیشنهاد می‌شود، یکی از معاونان وزیر در وزارت امور خارجه مسئولیت پرونده این موضوعات را بر عهده گیرد. دفاع اصولی و عزتمند از منافع کشور توسط سفرای کشور در منطقه نیز ضروری است. سخنان ماه گذشتۀ داوود اوغلو دربارۀ فعالیت جاسوسان ترکیه‌ای در درون ایران اگرچه توسط مسئولین رسمی کشور نادیده گرفته شد اما در شرایط فعلی نباید از تحرکات ضدایرانی این نفوذی‌های بیگانه در درون کشور غافل بود.

برگرفته از : روزنامۀ شرق؛ شماره ۴۱۰۶ ،  یکشنبه ۴ مهر ۱۴۰۰(با ویرایش)