‌سرنگونی نظام سیاسی سابق و استقرار نظام جمهوری اسلامی در سال ۱۳۵۷ یکی از مهم‌ترین تحولات اساسی سدۀ اخیر جامعۀ ایران است. مناسبات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و منطقه‌ای و بین‌المللی کشور با وقوع انقلاب دچار دگرگونی شگرفی شد و جامعۀ ایران را با شرایط تازه‌ای روبه‌رو کرد.

چه زمینه‌هایی موجب فروپاشی رژیم شاه شد؟ واکنش دولت و دربار و شخص شاه به وقوع ناآرامی‌ها و تظاهرات قم و تبریز و سپس دیگر نقاط ایران در سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ چه بود؟ دستگاه امنیتی و انتظامی و نیز مشاوران و دستگاه‌های اداری هریک چه تحلیلی از شرایط کشور ارائه می‌کردند؟ آیا در جلسات هیئت وزیران دربارۀ شرایط کشور و دلایل بروز تظاهرات اعتراضی و زمینه‌های بروز آن تبادل نظری صورت می‌گرفت؟ آیا شخص اول کشور در جریان تحولات کشور و دلایل بروز اعتراضات گستردۀ مردمی قرار داشت؟ چه دستگاه‌ها و نهادهایی تحلیل خود را از شرایط کشور به شاه و نخست‌وزیر ارائه می‌دادند؟ آیا ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی این تظاهرات و ناآرامی‌ها مورد ارزیابی و بررسی چند‌جانبه قرار گرفته بود؟ آیا شاه با اطرافیان و مشاوران و اشخاص مورد اعتماد خود دربارۀ این اعتراضات جمعی مشورت می‌کرد؟ تصمیمات و دستور شاه و نخست‌وزیر و هیئت وزیران در‌ این‌باره چه بود؟ چگونه بود که آموزگار جانشین هویدا شد؟ چرا شریف‌امامی یا ازهاری به نخست‌وزیری رسیدند؛ درحالی‌که ژنرال‌هایی برجسته‌تر از ازهاری هم در دسترس بودند و برای این سمت معرفی نشدند؟ چه کسانی در‌این‌باره به شاه مشاوره دادند؟ مقدمات معرفی بختیار به‌عنوان نخست‌وزیر چه بود؟ آیا ساواک در این دوره سناریوهایی برای مدیریت شرایط کشور طراحی کرده بود؟ چه شد که شیرازۀ امور کشور از هم گسیخت؟ آیا پیش از بروز ناآرامی‌ها دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط کشور، تحقیقات و مطالعات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مختلفی دربارۀ شرایط کشور تولید کرده و در اختیار شاه و دیگر مسئولان کشور قرار داده بودند؟ واکنش احتمالی شاه و دیگر مقامات به این گزارش‌ها چه بود؟ این موضوعات بخشی از ابهاماتی است که تاریخ کشور با آن کم‌و‌بیش دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. موضوعاتی که بررسی آنها نیازمند انتشار اسناد سیاسی مربوط به آن است؛ اسنادی که به صورت انحصاری در اختیار نهادهای دولتی است و تاکنون خبری از انتشار آنها نیست.

با پیروزی انقلاب اسلامی به‌تدریج نهادها و سازمان‌های دولتی و وزارتخانه‌ها و ادارات کار خود را آغاز کردند. همچنین نهادهای جدیدی مانند کمیته‌ها، سپاه پاسداران، جهاد سازندگی، ستاد انقلاب فرهنگی و دیگر نهادهای مرتبط با انقلاب در ماه‌ها و سال‌های بعد کار خود را آغاز کردند. هنوز نظام تازه به صورت کامل مستقر نشده بود و نخست‌وزیر دولت موقت بر اوضاع کشور مسلط نشده بود که اخبار مختلفی از بروز شورش و ناآرامی در اقصا‌ نقاط کشور منتشر شد. رویدادهای مهاباد در ۲۳ بهمن و یکم اسفند ۱۳۵۷، تحولات گنبد کاووس در شمال شرق، ناآرامی‌های خرمشهر، درگیری‌های سنندج در اواخر اسفند ۱۳۵۷ و… از‌جمله اخبار منتشر‌شده در این دوره است. اخراج گروهی از کارکنان دولت و نهادهای اداری، آموزشی، دانشگاهی و قضائی، فعالیت احزاب سیاسی رقیب در گوشه و کنار کشور از‌ جملۀ دیگر اخبار سیاسی این روزها است. نوع رابطه و میزان ارتباط دولت موقت با رهبری انقلاب و کمیت و ابعاد جلسات دولتمردان در حضور رهبری انقلاب و موضوعات طرح‌شده در این جلسات به صورت رسمی، جلسات هیئت دولت و مباحث طرح‌شده در آن، روابط دولت و نخست‌وزیر با دیگر وزارتخانه‌ها و نهادها، نوع ارتباطات مردمی با دولت و مکاتبات مردمی با دولت و درخواست‌های مردمی از دولت در اقصا نقاط کشور و نیز سفرهای مقامات کشور به استان‌های مختلف و… از دیگر موضوعاتی است که دولت موقت و ساختار جدید حکومتی در کشور تجربه می‌کرد. چگونگی انتخاب و انتصاب استانداران برای استان‌های مختلف و نوع و میزان ارتباط دولت با این استانداران، نوع تعامل وزارتخانه‌ها با دستگاه‌های زیر‌مجموعه در ماه‌های ابتدایی انقلاب و دو سال نخست انقلاب، اقدامات دولت موقت در دورۀ استقرار، نوع تعامل رسمی و اداری میان دولت موقت و شورای انقلاب و نیز برنامه‌های دولت دربارۀ سیاست خارجی و نوع روابط دولت با گروه‌های سیاسی در دیگر کشورها، کشورهای همسایه و قدرت‌های بین‌المللی و موضوعاتی از این دست از‌ جملۀ مهم‌ترین مباحثی است که در سال‌های گذشته ابعادی از آن در خلال بازگوشدن خاطرات بازیگران این دوره یا تاریخ شفاهی، خاطرات خود‌نوشت یا انتشار کتاب‌های تاریخی یا با بررسی مطبوعات آن دوره مورد توجه اهل فن و تحلیلگران قرار گرفته است؛ اما آنچه در این دوره کمتر مورد عنایت و توجه قرار داشته است، انتشار اسناد سیاسی این دورۀ با‌اهمیت از تاریخ کشور است. اما به دلیل عدم دسترسی به اسناد موثق و رسمی و اداری کشور در این دورۀ بسیار بااهمیت تاریخی، هنوز ابعاد و زوایای مختلفی از تحولات پیش و پس از پیروزی انقلاب برای کارشناسان، تحلیلگران، محققان و پژوهشگران روشن نشده است و ابهام‌های زیادی دربارۀ این وقایع و تحولات وجود دارد. هنوز آخرین صورت‌جلسه‌های هیئت وزیران در سال آخر حکومت شاه، یعنی در سال‌های ۱۳۵۶ تا ۲۲ بهمن ،۱۳۵۷ منتشر نشده و در اختیار علاقه‌مندان قرار نگرفته است؛ یعنی اسناد و مدارک این موضوعات با‌اهمیت و سرنوشت‌ساز هنوز در دسترس عموم قرار نگرفته است.

با گذشت ۴۲ سال از سرنگونی نظام سابق و استقرار دولت جمهوری اسلامی و طبق روال قانونی باید مراکز سندی در کشور از‌جمله مرکز اسناد ریاست‌جمهوری، سازمان اسناد ملی ایران و سایر سازمان‌های سندی و نیز دستگاه‌های مختلف اداری، سیاسی، انتظامی، امنیتی و نظامی اسناد تاریخی خود در‌بارۀ این تحولات حساس و با‌اهمیت را منتشر می‌کردند و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دادند؛ امری که تاکنون محقق نشده است. هنوز اسناد آخرین جلسات هیئت وزیران شاهنشاهی و نخستین جلسات هیئت وزیران دولت موقت بعد از ۲۲ بهمن به صورت رسمی منتشر یا در مراکز سندی کشور در دسترس علاقه‌مندان قرار داده نشده است ! در‌حالی ‌که ۴۲ سال از پیروزی انقلاب اسلامی می‌‌گذرد، به صورت رسمی نام جان‌باختگان و زخمی‌های ناشی از برخورد عوامل شاه با تظاهرات مردمی در گوشه و کنار کشور منتشر نشده است و دقیقا مشخص نیست در هر تجمع اعتراضی در سا‌ل‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ چه تعداد و چه کسانی کشته یا زخمی شدند؟ این نمونه‌ها نشانگر ضرورت فوری انتشار اسناد دولتی در سال‌های پیش و پس از انقلاب است.

اگر از انتشار اسنادی که در برخی مراکز سندی به صورت شخصی‌سازی ‌شده و با دسترسی محدود تعدادی از کارکنان یا مرتبطان آن مراکز بگذریم، امروز بیش از هر دورۀ دیگری جامعۀ ایران نیازمند دسترسی و اطلاع‌رسانی دربارۀ تحولات سیاسی پیش و پس از انقلاب است. پژوهشگران و متخصصان امر نیز بیش از هر دورۀ دیگری با مراجعه به اسناد تحولات کشور در دهۀ ،۵۰ به‌ویژه دو سال آخر رژیم پهلوی و سه سال نخست پس از پیروزی انقلاب، می‌توانند زوایا و ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی تحولات جامعه ایران در آستانۀ انقلاب و پس از آن را مورد واکاوی و تحلیل قرار دهند. آیا پس از گذشت ۴۰ سال، مقامات اجرائی کشور و شخص ریاست‌جمهوری با اجرای قانون مربوط به انتشار اسناد کشور، زمینۀ دسترسی همۀ محققان و پژوهشگران کشور به اسناد سیاسی و دولتی سال‌های منجر به انقلاب و سه سال نخست استقرار دولت جمهوری اسلامی را مهیا می‌کند؟ انتشار چنین اسنادی اگر هیچ کارکردی نداشته باشد، دست‌کم می‌تواند مانعی جدی در برابر برخی افسانه‌سرایی در جامعۀ اطلاعاتی جدید در فضاهای رسانه‌ای و مجازی باشد ! آیا اسناد سقوط دولت شاهنشاهی و اسناد استقرار دولت جمهوری اسلامی به‌زودی آزاد‌سازی می‌شوند و در اختیار علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار می‌گیرند؟

برگرفته از: روزنامۀ شرق ، شمارۀ ۳۹۳۵، یکشنبه ۱۹ بهمن ۱۳۹۹ .