تاریخ مکتوم

( نگاهی به تلاش های سیاسی فعالان ازلی

در مخالفت با حکومت قاجار و تدارک انقلاب مشروطه )

پژوهش : سیدمقداد  نبوی رضوی

چاپ اول : ۱۳۹۳

۳۳۴ صفحه – ۱۵۰۰۰ تومان

ناشر : انتشارات پردیس دانش – تلفن فروش : ۸۸۹۵۲۲۹۷-۰۲۱ و ۰۹۳۶۹۵۰۰۱۸۲

این کتاب دستاورد پژوهشی است در باره ی جریان فکری ای که در تاریخ معاصر ایران به « بابی گری » مشهور است و نقش آن در فراهم کردن زمینه ای برای شکل گیری جنبش مشروطیت ایران . در دوره ی یکصدساله ی پس از جنگ های ایران و روس بخشی از کوشش اندیشه مندان ایرانی برای برون رفت از بن بست سیاسی قدرت قاهر و تک فرمان در قامت کوششگران بابی تجلی یافت . در مقدمه ای که کاوه بیات ، پژوهشگر معاصر بر این کتاب نوشته است ، چنین می خوانیم :

« در تاریخ تلاش و تکاپوی ایرانیان برای پشت سر گذاشتن دوره ای از فروپاشی و اضمحلال که در خلال جنگ های ایران و روس به مرحله ای رسید که چشم فروبستن بر آن دیگر بیش از این میسر نبود و می بایست کاری کرد ، انقلاب مشروطیت به عنوان نشانه ای از به ثمرنشستن آن کار و آن تلاش و تکاپوی یکصدساله ، جایگاه مهمی دارد . »

کاوه بیات در این مقدمه ی خواندنی ، به نکته ای اشاره می کند که اگر خواننده به درستی در آن دقت کند و آن را دریابد ، از یکی از دشواری های اندیشه ورزی در ایران معاصر آگاه خواهد شد . او در باره ی چگونگی کشف نقش مهم بابیان در جنبش اجتماعی – سیاسی مشروطیت چنین می گوید :

 « آنچه در این مجموعه تحت عنوان تاریخ مکتوم ، نگاهی به تلاش های فعالان ازلی در مخالفت با حکومت قاجار و تدارک انقلاب مشروطه ارائه می شود اقدامی است در بررسی فکر و عمل یکی از مهمترین و در عین حال ناشناخته ترین گروه های ذی نغع و ذی مدخل در تهیه و تدارک آن دگرگونی بزرگ ، یعنی نقش فعالان بابی / ازلی ایران از سال های پایانی عصر ناصری تابه ثمر نشستن انقلاب مشروطیت .

در میان بسیاری از علاقه مندان به تاریخ معاصر ایران این تصور حکمفرماست که هر نگاه تازه ای به رخدادهای تاریخی مستلزم دسترسی به مجموعه ی نویافته ای از اسناد و مدارک تاریخی است ؛ گویا تا آن لحظه تمامی داده ها و دانسته های موجود مورد بررسی قرار گرفته اند و هر نگاه جدیدی موکول و معطل است به فراهم آمدن داده های نو . »

در یکصد و ده سالی که از پیروزی جنبش مشروطیت ایران می گذرد ، زمینه ی بیشتر آثار منتشرشده ، رویدادنگاری و گزارش ها و خاطرات چهره های سیاسی شرکت کننده یا شاهد این جنبش بوده است و آثار پژوهشی در زمینه ی اندیشه های  پدیدآورنده ی این جنبش چندان پرشمار نیست . در مقدمه ی این کتاب ، در باره ی دشواری ویژه ی پرداختن به نقش بابیان در شکل گیری این جنبش چنین می خوانیم :

« بحث بابی گری و مشتقات آن به رغم اهمیتی فوق العاده در چارچوب تحولات سیاسی و فرهنگی ایران معاصر در مقام یک مبحث تاریخی ، بنا به مجموعه ای از دلایل ، هیچگاه به نحوی شایسته و بایسته مورد بررسی قرار نداشته است . پاره ای از این دلایل به جدل های برخاسته از باورهای مذهبی و تعارض بابی گری با اعتقادات عمومی جامعه برمی گردد که باعث شده بخش مهمی از مباحث موجود در این زمینه  حال و هوای ردیه نویسی داشته باشد . ولی این تنها دلیل محدودیت مورد بحث نیست ؛ دیدگاه هایی نیز که شاید در قید و بند دفاع از اعتقادات عمومی نبوده و سعی داشته اند فارغ از باورهای مزبور بدین مقوله بپردازند ، در این تلاش ها با باید و نبایدهایی از نوعی دیگر دست به گریبان بوده اند که آن نیز در نادیده ماندن بسیاری از جوانب و نکات پنهان و ناشناخته ی تحرکات منجر به انقلاب مشروطه موثر بوده است .»

در فهرست این کتاب چنین آمده است  :

فصل نخست : « هنایش خرد » در « آثار و مآثر » شیخ هادی نجم آبادی

فصل دوم : روزگاری  که بر تکاپوگران بابی گذشت

فصل سوم : « دربار شاهی » و قتل ناصرالدین شاه

فصل چهارم : فروزندگان مشعل مشروطیت

فصل پنجم : « زندگانی ملک المتکلمین »

کتابنامه تصاویر و اسناد

نمایه ها

پژوهشگر مولف این کتاب ، بر خلاف تصور رایج که در جنبش مشروطیت ایران رویارویی دو جریان « سنت » و « مدرنیته » را می بیند ، نشان می دهد که بخش مهمی از نیروهای تحول خواه بیشتر بر اساس آموزه های مذهبی خود در این جنبش شرکت می کند تا آرمان های متصور در بخش مهمی از تاریخ مشروطیت ( ص ۱۱ )

در پایان باید یادی کرد از کتاب ارزشمند « رستاخیز پنهان : بازگشایی نسبت به آیین های بابی و بهایی با جریان روشنفکری ایران » نوشته ی تورج امینی ( استکهلم ، ۲۰۱۲ ) که به گفته ی کاوه بیات ، در آغاز این نگاه جدید ، نقش اصلی و اولیه دارد .