نوشته : شاهین سپنتا
یکی از پرسشهایی که بسیار از نگارنده شده، این است که در فرهنگ ایران چه روزی بهنام «روز دختر» نامگذاری شده است؟
نگارنده در پاسخ به این پرسش، روز ششم از تیرماه یا جشن نیلوفر را بهعنوان «روز دختر در فرهنگ ایران» پیشنهاد میکند و در چرایی این پیشنهاد به چند نکته اشاره میکند:
اگرچه در بسیاری از منابع ایرانی همچون آثارالباقیه، التّفهیم، زینالأخبار و جز این، از جشن اسفندگان در روز پنجم اسفندماه باعنوان «روز زن و زمین» نام برده شده و تاکید شده است که اسفندگان «جشن ویژۀ زنان» یا «روز آزادی زنان» بوده و زنان و دختران در این روز جشن و شادی برپا میکردند و دخترانِ دمِ بخت یا شویناکرده به همسرگزینی برانگیخته میشدند، با این همه، جشن اسفندگان ویژۀ همۀ زنان بود و اگر بخواهیم روزی را ویژۀ دختران و دوشیزگان برگزینیم، جشن نیلوفر گزینۀ شایستهای خواهد بود.
بیرونی، در آثارالباقیه اشاره میکند که جشن نیلوفر در خردادروز از تیرماه یا روز ششم از تیرماه برگزار میشود و همین دیدگاه در برهان قاطع نیز بازتاب دارد و میدانیم که گل نیلوفر نماد آناهیتا است.
چهرۀ کیهانی آناهیتا، یک ایزدستاره یا ستارهبانوست که همان ستارۀ گردان یا سیارۀ «ناهید» یا «زهره» یا «ونوس» در سامانۀ خورشیدی است و پس از ماه، درخشانترین جرم آسمانی است که بههنگام شب از زمین دیده میشود.
آناهیتا یا «اَرِدویسوَر آناهیتا» زایندۀ رودی مینوی یا آسمانی بهنام «اَرِدویسورَ»(به معنی رود نیرومند) یا «اَرِدوی» است که سرچشمۀ همۀ رودها و آبهای روی زمین است، پس بر این پایه، آناهیتا ایزدبانوی آبها، سرچشمۀ پاکی و زایندگی است که نیایش «آبانیشت» در اوستا ویژۀ ستایش اوست. او بهخواست اهورا مزدا از فراز ستارگان بهسوی زمین اهورا آفریده روان میشود.
واژۀ «آناهیتا» یا آناهید یا ناهید بهمعنی پاک، بیآلایش، نیالوده و نماد دوشیزگی است که بعدها در کیش میترا، «پوشیده» نام گرفت و سپس ویژگیهای او یعنی باکرگی و معصومیت، در آیینهای دیگر بهصورت مریم و معصومه تجلی پیدا کرد. بر همین پایه، آناهیتا یا ناهید و نمادش نیلوفر از دیرباز نامی زیبا برای دوشیزگان ایرانی بودهاند.
ایزدبانو آناهیتا، در «آبانیشت» با ویژگیهای دوشیزهای زیبا، تندرست، بلندبالا، دلیر، برومند، کمر برمیان بسته، بلندآوازه، آزاده، بیآلایش، نازنین و نیرومند، و نژاده ستوده شده است. او دوشیزهای خودساخته است که نه تنها برای شایستگیهایش بههیچ مردی وابسته نیست بلکه دوشیزگان کوشای دیگر را یاریرسان است.
در شهرهای گوناگون ایران باستان، نیایشگاههایی بهنام آناهیتا در کنار آب برپا بود که برای نمونه میتوان به نیایشگاههای کنگاور و بیشابور، بیبی شهربانو در شهر ری و پیرسبز در اردکان اشاره کرد. در «آبان یشت» این نیایشگاهها، خانۀ آناهیتا نامیده میشوند و دربارۀ آنها آمده است که آناهیتا دارندۀ هزار دریاچه و هزار رود است و در کرانۀ هریک از این دریاچهها، خانهای خوش ساخت و کلان پیکر با یکصد پنجره و یک هزار ستون خوشتراش برپاست.
همچنین برخی جایها بهیادمان آناهیتا دارای پسوند «دختر» بودند که برای نمونه میتوان از شهر «پلدختر» در لرستان (برگرفته از نام پلدختر بازمانده از دورۀ ساسانی بر رودخانۀ کشکان) یا «قلعه دختر» در کرمان نام برد. «سرآب نیلوفر» در کرمانشاه نیز یادمان آناهیتاست. آناهیتا از چنان جایگاهی برخوردار بود که نامش در سنگ نوشتۀ اردشیر دوم هخامنشی در همدان آمده و نگارهاش در سنگنگاره تاقبستان در کرمانشاه نقش شده است.
در تندیسها یا سنگ نگارهها، آناهیتا چون دوشیزهای بلندبالا با تنپوشی زیبا و تاجی بر سر و سبوی آبی در دست نقششده است.
در آوند نقرۀ مطلا از دورۀ ساسانی که در موزه هُنر «کلیولند» در ایالت اوهایو در آمریکا نگهداری میشود، آناهیتا در حالی نقش شده است که شاخهای گل نیلوفر را در دست دارد.
به نظر میرسد که ستایش ویژگیها و توانمندی زنانۀ آناهیتا در کنار آب، شادمانی و دستافشانی گروهی دختران در کنار سرآبهای پر از نیلوفر یا سرچشمهها و رودها و آبافشاندن، از آیینهای جشن نیلوفر بوده است. بر این بنیاد، در این دوران جشن نیلوفر میتواند بهعنوان جشنی همیشگی برای بزرگداشت دختران شایسته و توانمند ایرانی در عرصههای گوناگون زندگی همچون کار، ورزش، هنر، اخلاق و … ثبت شود.
نظر شما