با فروتنی بسیار ،

                                                                                                          پیشکش یه پیمان حریقی ، پژوهشگر معاصر

گوشه های پنهان توطئه برای تجزیه ی مهاباد

نوشته ی : پیمان حریقی و هوشنگ طالع

چاپ اول : ۱۳۸۹

۲۹۲ صفحه – ۵۴۰۰ تومان

ناشر : انتشارات سمرقند – تلفن ۸۸۳۱۴۶۱۲- ۰۲۱

خواننده با دیدن عنوان این کتاب ، گمان می ­برد که این کتاب ، به طور ویژه ، به شکل­ گیری و فروپاشی جمهوری مهاباد در فاصله ­ی سال ­های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۵ خورشیدی پرداخته است ؛ اما با خواندن کتاب درمی یابد که در این کتاب ، ماجرای تاسیس  جمهوری پوشالی مهاباد در کنار گزارشی از برپایی دولت پوشالی دیگری به نام « دولت فرقه­ ی دموکرات آذربایجان » که در همان روزگار روی داده ، آمده است  .  در واقع در این کتاب  که دارای نه گفتار و  پانزده پیوست است ، خواننده با یکی از پروژه های دولت سازی روسیه شوروی در قرن بیستم در کشورهای دیگر جهان آشنا می شود . نویسندگان کوشیده اند آگاهی های سودمندی  از چگونگی  تاسیس جمهوری مهاباد،  و همچنین از روند شکل­ گیری دولت فرقه­ ی دموکرات آذربایجان  و فروپاشی این دو دولت دست نشانده به دانسته های خواننده بیافزایند . نویسندگان کتاب بر همریشگی و ارتباط این دولت های دست نشانده تاکید دارند ؛ چنان که پس از اشاره به آغاز روند فروپاشی فرقه ی دموکرات آذربایجان در پی قرارداد قوام – سادچیکف ، در ۱۶ فروردین ۱۳۲۵ خورشیدی، یادآور می ­شوند : « دولت ایران نیک آگاه بود که با پایان یافتن غائله ­ی آذربایجان، مسئله­ ی جمهوری خودخوانده­ ی مهاباد، به خودی خود  حل خواهد شد، بنابراین در بیانیه ­ی قوام- سادچیکف نامی از جمهوری مهاباد به میان  نیامد .» (ص ۱۸۰)

   در گفتارهای نخستین این کتاب از نخستین تلاش ­های روسیه­ ی تزاری در پی وصیت ­نامه­ ی پطر برای تسلط بر بخش ­هایی از ایران آگاه می­ شویم ؛ تلاشی که زمامداران روسیه ی شوروی نیز پس از دستیابی به حاکمیت بر روسیه آن را سرلوحه­ ی برنامه ی خود قرار دادند . ورود نیروهای شوروی به مناطق شمالی ایران ، و همچنین ورود سپاهیان انگلستان به مناطق جنوبی ایران و اشغال این سرزمین ، در جریان جنگ جهانی دوم، به نیاز آنها به امکانات ترابری ایران، برای نبرد با آلمان نازی برمی­ گشت . (ص ۱۷) و حتی با تسلیم شدن آلمان و ژاپن هم خاتمه نیافت .

    در ۲۹ دی ۱۳۲۰ خورشیدی، شوروی و انگلستان بر اساس پیمان آتلانتیک با ایران متحد شدند، و پذیرفتند که به استقلال و حاکمیت ملی ایران احترام بگذارند و شش ماه پس از پایان جنگ ایران را ترک کنند ، ( ص ۳۱) با این حال اتحاد جماهیر شوروی در صدد بود تا از فرصتی که با اشغال ایران به دست آورده بود ، استفاده کند و با ایجاد حکومت­ های پوشالی در مناطق تحت اشغال خود، حاکمیت ملی ایران را نقض کند، و تسلط سیاسی خود را حتی پس از خروج نیروهای نظامی­اش، در این مناطق حفظ کند . در همین راستا ، دفتر سیاسی کمیته­ ی مرکزی حزب کمونیست شوروی ، در تاریخ ۱۶ امرداد ۱۳۲۴ خورشیدی ، به میرجعفر باقروف ، دبیر کمیته ­ی مرکزی حزب کمونیست آذربایجان (اران) شوروی  دستور داد تا مقدمات تجزیه­ ی آذربایجان و دیگر استان­ های شمالی ایران از جمله مناطق کردنشین آذربایجان غربی را آغاز کند . ( ص ۶۴ و پیوست شماره ی ۶ کتاب )

   به دنبال این دستور استالین به باقروف، در تاریخ ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ خ حزب دموکرات آذربایجان به رهبری پیشه وری تشکیل شد و آذربایجان راه جداسری پیش گرفت.(ص ۷۶) همزمان با تشکیل فرقه­ ی دموکرات آذربایجان، مقام­ های شوروی متوجه مناطق کردنشین آذربایجان غربی شدند و در تاریخ ۲۲ شهریور همان سال آنها، تعدادی از سران حزب « کومله. ژ. ک » مهاباد ( حزبی استالینیست و دست نشانده ی شوروی ، معادل حزب توده در سایر نقاط ایران ) از جمله قاضی محمد و سیف قاضی را ابتدا به تبریز و سپس به بادکوبه دعوت کردند، و آنها پس از بازگشت به ایران حزب « کومله­  ژ. ک .» را منحل کرده و حزب دموکرات کردستان را تشکیل دادند . (ص ۱۱۵)

   البته پیش از این سفر ، سران حزب کومله. ژ. ک به بادکوبه و تغییر نام این حزب ، روابط تنگاتنگی میان اندامان این حزب و شوروی وجود داشت به طوری که در تاریخ ۲ آبان ۱۳۲۳ خ، حزب کومله­ ی ژ.ک، با صدور بیانیه ­ای ، ساعد نخست وزیر ایران را که در واگذاری  امتیاز نفت شمال به روسیه ی شوروی مقاومت کرده بود ، « نفهم » خواند . ( ص ۶۰ و پیوست شماره­ ی ۸ کتاب )

   در نهایت در تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۲۴ خ، نخستین اجلاس مجلس آذربایجان تشکیل شد و در پی آن ، علی شبستری به ریاست مجلس برگزیده شد و همو از تمایل اکثریت نمایندگان به نخست وزیری پیشه­ وری، رهبر فرقه­ ی دموکرات آذربایجان سخن گفت ، ودر نتیجه پیشه ­وری به این منصب دست یافت . سران فرقه تحت تاثیر سران روسیه ی شوروی بر این باور بودند که آذربایجان ، به مانند مغولستان ، باید به عنوان یک حکومت مستقل و تحت نظر کمونیست­ ها اداره شود : « ما باید کاملا از ایران جدا شویم و جمهوری دموکراتیک ملی آذربایجان را تشکیل دهیم . کشور ما ، جمهوری دموکراتیک ملی آذربایجان نامیده خواهد شد.»(AR SPIHMDA,f.1,s.89,i.118,v.54-55) (1)  و( ص ۱۰۵)

    در پی این اقدامات تجزیه طلبانه ­ی فرقه­ ی دموکرات آذربایجان ، اندامان حزب دموکرات کردستان، در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۲۴ خ، شهربانی مهاباد را تصرف کرده و درفش ایران را فرو کشیده  و درفشی جعلی خود را جاگزین آن کردند. در نهایت ، قاضی محمد در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۲۴ در حالی که در حلقه ­ی اتحاد افسران اتحاد جماهیر شوروی محاصره شده بود ، استقلال جمهوری مهاباد را اعلام کرد و بدون برگزاری انتخابات ، به ریاست این جمهوری منصوب شد. (ص ۱۴۳-۱۴۲) پس از اعلام استقلال جمهوری مهاباد ، قاضی محمد در عین ناباوری ، شوروی و انگلستان را فرشته ­ی نجات نامید.(ص ۱۴۴) از جمله اقدامات روس­ ها برای حمایت از این جمهوری پوشالی ، راه اندازی ایستگاه رادیو به همراه  کارنهادن ۵ دستگاه بلندگو در نقاط مختلف مهاباد در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۱۳۲۵خ بود. ( ص ۱۱۴ )

   با این حال برخلاف فرقه­ ی دموکرات آذربایجان ، در ترکیب جمعیت کردستان و نیروهای سازنده­ ی حزب دموکرات کردستان ، مهاجران آموزش دیده­ ی مهاجر شوروی وجود نداشتند . بنابراین جمهوری مهاباد از انسجام کمتری نسبت به فرقه ­ی دموکرات آذربایجان برخوردار بود و روابطش به اندازه­ ی فرقه ی دموکرات آذربایجان با روس ­ها گرم نبود. ( ص ۱۶۸ ) بنابراین به تدریج آثار ضعف و انحطاط در ساختار جمهوری مهاباد آشکار شد.  سران جمهوری مهاباد برای فائق آمدن بر مشکلات مالی خود دست نیاز به سوی شوروی دراز کردند و شوروی نیز آنها را به دیگر مولود خود یعنی فرقه­ ی دموکرات آذربایجان حواله داد . فرقه نیز قصد برآورده کردن نیازهای مالی جمهوری مهاباد را نداشت . (ص ۱۷۰)  و از دیگرسو، سران فرقه از آغاز با استقلال جمهوری مهاباد مخالف بودند ( ص ۱۶۵ ) و از این رو اختلافاتی میان فرقه­ ی دموکرات آذربایجان و جمهوری مهاباد پدید آمد .

   سران جمهوری مهاباد در دیدار با جهانشاهلو ، معاون پیشه ­وری ، درخواست کردند تا بخش­ هایی از مناطق آذربایجان غربی که آذری­ ها به همراه کردها در آنجا با هم زندگی می ­کردند، تحت حاکمیت جمهوری مهاباد قرار گیرد که با مخالفت جهانشاهلو مواجه شدند . ( ص ۱۷۲ ) جلسات دیگر سران فرقه و جمهوری مهاباد ، برای برطرف شدن اختلافات میان این دو مولود شوروی در کنسولگری روسیه در ارومیه برگزار شد ، ( ص ۱۷۳ )  و در نهایت ،  در تاریخ ۳ اردیبهشت ۱۳۲۵خ میان آنها قرارداد همکاری امضا شد . ( ص ۱۷۵-۱۷۴ )

   در پی امضای قرارداد میان قوام و سادچیکف ، سفیر کبیر شوروی ، در تاریخ ۱۶  فروردین ۱۳۲۵ خ ، قوام واگذاری امتیاز نفت شمال به شوروی را مشروط به تصویب مجلس دانست و همچنین این امر را نیز منوط به وجود داشتن مجلس و انتخابات مجلس و حاکمیت ایران بر همه ی مناطق کشور از جمله آذربایجان دانست . بنابراین خواستار آن بود تا نیروهای شوروی پیش از برگزاری انتخابات مجلس جهت اعمال حاکمیت حکومت ایران از آذربایجان خارج شوند.( ص ۱۸۰ ) در پی درخواست قوام ، روس ­ها به طمع به دست آوردن امتیاز نفت شمال در نیمه ­ی دوم اردیبهشت ۱۳۲۵ خ، به طور کامل خاک ایران را ترک کردند و سادچیکف در تاریخ ۲ خرداد همان سال این موضوع را به دولت ایران اطلاع داد . ( ص ۲۰۵ )

   در پی خروج نیروهای شوروی از ایران ، ارتش ایران به راحتی توانست بر فرقه ها­ی دموکرات  در آذربایجان و کردستان که حامی خود یعنی اتحاد جماهیر شوروی را از دست داده  ب­ودند و از هیچگونه پایگاه مردمی برخوردار نبودند ، پیروز شو د.  در تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۲۵ ، نیروهای فرقه ی دموکرات آذربایجان و در تاریخ ۲۴ آذر ۱۳۲۴ جمهوری خودخوانده­ ی مهاباد تسلیم ارتش ایران شدند . در همین راستا ، ستونی از ارتش ایران از محور تکاب – شاهین دژ رهسپار مهاباد شد و توانست سران جمهوری مهاباد را به اسارت بگیرد .( ص ۲۱۶ ) پس از دستگیری قاضی محمد  ، تیمسار همایونی ، فرمانده ی ارتش ایران در کردستان از قاضی محمد پرسید که چرا راه جداسری پیش گرفتی ؟ قاضی محمد پاسخ داد : « هر عملی را تحت نظارت و فشار روس­ ها انجام داده­ ام . » ( ص ۲۲۸ ) در نهایت قاضی محمد به سبب فرمانبرداری بدون چون و چرا از اتحاد جماهیر شوروی و خیانت به وطن به دار مجازات آویخته ­شد .

   با اینکه با مطالعه­ ی کتاب « گوشه­ های پنهان توطئه برای تجزیه ی مهاباد» ، در یک چارچوب منطقی و منسجم ، به خوبی با روند شکل­ گیری و فروپاشی دو فرقه­ ی « شوروی ساخته » آشنا می­ شویم، با این حال ذکر چند نکته در مورد این کتاب خالی از فایده نیست :

۱.  به سبب سرعت تحولات در میانه­ ی سال­ های ۱۳۲۴خ تا ۱۳۲۵ خ ، گاهی اوقات نویسندگان کتاب توالی منطقی حوادث را رعایت نکرده ­اند . برای نمونه، مطالب صفحه ی ۹۳ در مورد اعتراض ابراهیم حکیمی به ممانعت روس ­ها از اعزام نیروهای ایرانی به آذربایجان بهتر است به صفحه ی ۸۸ برده شود . همچنین مطالب صفحه ی ۱۲۰ در مورد سفر تنی چند از اندامان حزب دموکرات کردستان بهتر است به صفحه ی ۱۱۵ منتقل شود تا توالی منطقی وقایع رعایت شود .

۲. بهتر است نقل قول­ های مستقیم از منابع دست اول ، و اسناد آرشیوی باشند ، و از آوردن نقل قول­ هایی طولانی از منابع غیر دست اول خودداری شود . برای نمونه، در صفحه ­های ۱۲۵-۱۲۳ ارجاع سه صفحه ­ای به یک منبع دست دوم در مورد برنامه­ های حزب دموکرات کردستان منطقی به نظر نمی ­رسد. نویسندگان خود می ­توانستند با توجه به برنامه ­های حزب دموکرات کردستان به استنتاج بپردازند و یا به چکیده و مفهوم آن منبع دست دوم بدون نقل قول مستقیم به آن ارجاع دهند. همچنین در صفحه ی ۱۶۷ که نویسندگان بار دیگر به نقل قول مستقیم از یک منبع دست دوم ارجاع داده­ اند ، و توضیح نداده اند که تفاوت میان زبان های کردی و آذری چه ربطی به عدم یاری رسانی روس­ ها به حزب دموکرات کردستان دارد .

۳. استفاده از واژه­ ی « تجزیه طلبی » در اسناد روسی و آذری از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و نمودار نیات شوم اتحاد جماهیر شوروی در مورد ایران است  ( پیوست شماره ی ۶ کتاب )  . بنابراین به منظور  عینیت بخشی بیشتر به اسناد ، بهتر بود  ترجمه­ ی آذری و روسی  واژه ی « تجزیه طلبی » همانطور که در اسناد آمده ­است ، در پی ­نوشت ارائه شود . همچنین اگر به جای ترکیب ( ایجاد منطقه­ ی خودمختار یا Oblast ) در متن روسی و آذری ترجمه­ ی فارسی « تجزیه طلبی » به کار رفته، باز هم بهتر بود در پی ­نوشت به آن اشاره می­ شد .

۴. کتابنامه به روش علمی تهیه نشده و در برخی از موارد نام کتاب­ ها به صورت ناقص در کتابنامه درج شده ­است . برای نمونه ، نام کتاب « جمهوری کردستان و گذری بر چگونگی پیدایش و چرایی فروپاشی » در کتابنامه تنها به صورت جمهوری کردستان ذکر شده ­است .

۵. در ارجاع به کتاب « ما و بیگانگان » ، نوشته ی  نصرت الله جهانشاهلو بهتر می ­بود که جانب احتیاط رعایت شود . به نظر می­ رسد ، جهانشاهلو که خود از خائنان به ملت ایران بوده ، در خاطرات خود کوشش کرده تا اندکی از قبح خیانتش را بکاهد . او مدعی است که در دیدار با قاضی محمد به او گفته که ما همه ایرانی هستیم و شما کردها از پاک­ترین تیره­ های ایرانی ، البته مراد او از « ایران » همان ایرانی  است که جناب جهانشاهلو و همپالکی ­هایش به آن خیانت کردند . و در جایی دیگر مدعی است که قاضی محمد گفته که همگی ما تحت ستم فارس ­ها بودیم . ( ص ۱۷۱ ) که در این نقل قول جهانشاهلو کوشش کرده وفاداری خود را به ایران بیش از قاضی محمد  وانمود کند .

۶. برخی از کاستی­ ها در اثر پاره­ ای کوتاهی­ ها در امر ویرایش  است . برای نمونه  ، در صفحه ی ۱۱۶ تاریخ پیوستن حزب توده آذربایجان به حزب دموکرات آذربایجان پاییز ۱۳۲۴خ ذکر شده که پیش از آن در صفحه ی ۷۶ ذکر شده که در تاریخ ۱۵ شهریور ۱۳۲۴خ، دو حزب یادشده یکپارچه شدند .

پی نوشت :

۱.  AR SPIHMDA علامت اختصاری آرشیو مرکزی دولتی احزاب سیاسی و جنبش­های اجتماعی جمهوری آذربایجان(اران) است .