گفتگوگر : حمیدرضا محمدی
استاد دکتر احمد اقتداری ، ایران شناس و تاریخنگار و جغرافیدان
«در ۶۰ سال اخیر نمی‌توان خلیج فارس را خواند و از آثار احمد اقتداری گذشت. زبان شناس ها، باستان شناس ها، و مورخان مهم‌ترین ارجاعات را به آثار او می‌دهند.»
محمدباقر وثوقی، در مراسم اهدای جایزۀ بنیاد موقوفات افشار، ۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۲
نامش با «خلیج فارس» گره خورده است. هرجا که سخن دربارۀ این دریای ایرانی به میان می‌آید، نام اوست که بر سر زبان‌ها جاری می‌شود. از همان جوانی که پای پیاده، سرتاسر ساحل خلیج فارس و دریای عمان را پیمود تا آثار باستانی اش را ثبت و ضبط کند، این اعتبار به او داده شد. کسی که خود فرزند دیار لارستان بود و دل در گرو نه فقط آنجا، که جنوب ایران از کهگیلویه تا فارس و خوزستان داشت. او تاریخ و فرهنگ خلیج فارس را می‌شناسد، بر موقعیت جغرافیایی آن، از کرانه‌های شمالی تا جنوبی اش اشراف بی‌مانند دارد، اطلاعش از منابع اصیل شناخت این دریای پارسی بی‌نظیر است و اینها وقتی با نثر روان و بی‌تکلف او مجتمع شود، نتیجه آن می‌شود که می‌بینیم؛ محل رجوع خاص و عام دربارۀ خلیج فارس. او اما چه آن زمان که بحرین از ایران جدا شد و چه بعدتر که کسانی نام مجعول خلیج ع ر ب ی را مطرح کردند، لحظه‌ای قرار نداشت و خون دل می‌خورد. «احمد اقتداری» که سال گذشته پای به نودسالگی گذاشت، قلبی رئوف دارد و همان قلب است که برای ایران می‌تپد. آنچه در ادامه می‌خوانید، گفت‌و‌گو با اوست که در کتابخانۀ اهدایی اش در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی صورت پذیرفت .
جناب استاد اقتداری ! شما چهره‌ای شناخته شده در حوزۀ فرهنگ و خصوصاً ایران‌شناسی هستید. اما می‌خواهیم جوانان با شما و زندگی علمی‌تان آشنا شوند. برای ورود به بحث، از محیط خانۀ پدری‌تان بگویید. اینکه در چه محیطی رشد یافتید؛ و اینکه آیا این محیط، در جهت‌گیری آینده‌تان مؤثر بود یا خیر ؟
محیط خانواده خیر اما همسرم بله. ما ازدواج موفقی داشتیم و اگرچه شرایط مالی‌مان اصلاً مساعد و مناسب نبود اما او همیشه حامی بود و با او توانستم به مرتبه امروزی‌ام برسم .
آیا پدرتان، مرتضی‌قلی خان اقتداری گراشی، فرد شاخصی در منطقه لار بود ؟
بله. به هر جهت جد من فتحعلی خان بیگلربیگی گراشی لارستانی در روزگار ناصرالدین شاه، حاکم لارستان بوده و از این جهت خاندان ما در آنجا نسبتاً شهره بودند و حتی پدربزرگم مرحوم حسنعلی خان گراشی لارستانی از مشروطه‌خواهان فارس بود که عاقبت به شهادت هم رسید.
شما در ۵ سالگی ابتدا مکتب‌خانه و سپس مدرسه دولتی را درک کرده‌اید. در سال‌های دهه ۱۳۱۰ فضای آموزشی در ایران چگونه بوده است؟ در مدارس عموماً کتاب‌های درسی به چه صورت بود ؟
چندان از آن مکتب‌خانه و معلم و مَدرَسش خاطره‌ای ندارم. اما چیزی نگذشته بود که گفتند در لار مدرسۀ دولتی باز شده است. پدرم هم مرا از مکتب‌خانه بازگرفت و به آنجا فرستاد. البته بعدها از روی گزارش های فرهنگی دریافتم که مرحوم علی اصغرخان حکمت شیرازی خطر کرده و راه سخت و دشوار و ناایمن و پرخوف و خطر شیراز به لار را در پیش گرفته و خود به سال ۱۳۱۱ در شهر لار اقدام به تأسیس اولین مدرسه دولتی کرده است.
شما شانزده ساله بودید که اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ رخ داد و ایران به اشغال قوای متفقین در جریان جنگ جهانی دوم درآمد. از آن رخداد تلخ، چه در خاطر دارید؟ آیا از قوای نظامی و مهم‌تر، کمبود ارزاق و غله، چیزی به یاد دارید ؟
سال آخر تحصیل من در دانشسرا مصادف با شدت گرفتن جنگ جهانی بود. ارتش هیتلر تا نزدیکی‌های قفقاز پیش رانده بود و متفقین سخت در تلاش رساندن اسلحه از راه ایران برای کمک به شوروی بودند. شهریور ۱۳۲۰ فرا رسید و متفقین خاک ایران را ستمگرانه تصرف کردند. نظام مملکت در حال پاشیدگی بود و از هر گوشۀ مملکت بانگ نامیمون برمی‌خاست. ارتش روس صفحات شمالی ایران را اشغال کرد. سربازان انگلیسی و آمریکایی در تهران فراوان بودند و حتی قم و اراک پایگاه آنان گشته بود. در فارس، قحطی و خشکسالی و بی‌آبی و بیماری‌هایی چون حصبه و تیفوئید بیداد می‌کرد. دو سال بعد بود که وینستون چرچیل، ژوزف استالین و فرانکلین روزولت به تهران آمدند و کنفرانس تهران تشکیل شد. به یاد دارم یکی از دبیران دانشسرا ، مرحوم دکتر مهدی حمیدی شیرازی که بعدها شهرت فوق‌العاده در شاعری یافت، روزی در کلاس قصیده‌ای را که خود سروده بود، خواند که با این بیت آغاز می‌شد :
سخت آشفته‌ام امسال ز فروردینا
یعنی از آمدن سرخ گل و نسرینا
او که آن زمان تازه فارغ‌التحصیل شده بود، این شعر را برایمان خواند و همه بر حال زار ایران گریستیم .
زمانی که شما به شیراز رفتید، دانشسرای مقدماتی به همین نام بود یا دارالمعلمین خوانده می‌شد ؟ شیراز آن سال‌ها در نظر شما چگونه بود؟
نه، آن زمان دانشسرا خوانده می‌شد. البته پدرم پس از تردید بسیار مرا به شیراز فرستاد و من در دانشسرای مقدماتی شیراز که دارالمعلمین ابتدایی بود، اسم نوشتم و دو سال در آنجا که شبانه روزی بود و اتاق و خوابگاه و غذایی داشت، سپری کردم .
آیا برای ورود به دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی در سال ۱۳۲۸، کنکور خاصی برگزار می‌شد؟ نحوۀ ورود به دانشگاه در سال‌های اواخر دهۀ ۱۳۲۰ چگونه بود ؟
بله. در سال ۱۳۲۸، اولین سال برگزاری کنکور در دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و علوم اقتصادی دانشگاه تهران بود. عدۀ کمی در کنکور شرکت کرده بودند. رئیس دانشکده مرحوم دکتر سیدعلی شایگان بود که در عین حال استاد حقوق مدنی بود. دانشگاه تهران هنوز واحدی و بر اساس فصل و نیم‌فصل و ترم و نیم‌ترم نشده بود. دانشکده در یک سال مستمراً درس می‌گفت و اساس نمرات از صفر تا ۲۰ بود و صبح و بعدازظهر کلاس‌ها کار می‌کردند. وقتی در پاییز آن سال به دانشکده مراجعه کردم، در تابلو اعلانات دانشکده، آگهی پذیرفته‌شدگان کنکور را چسبانده بودند که نام من هم در میان آنان بود. وقتی به دفتر دانشکده رفتم، معاون دفتر با تعجب لبخندی زد و گفت: آقا ! شما کجا بوده‌اید. ما در‌به‌در دنبال شما بودیم. آقای رئیس دانشکده تأکید دارد شما را ببیند. ایشان مرا با مهربانی کنار خود نشانید و خواست تا ورقۀ امتحانی خود را بار دیگر بخوانم. آنجا در پاسخ به این پرسش که چرا تحصیلات عالیه انتخاب کرده‌اید و چرا در کنکور دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی نام‌نویسی کرده‌اید، نوشته بودم که «چون من جوانی روستایی و فقیرم و مشتاق شهرت و قدرت و ثروتم و می‌دانم که ابزار دست سیاستمدار، قانون است و احراز مقامات رفیع و رتبه‌های منیع جز با دستیاری قانون میسر نیست، من خدمت مفید آموزگاری را رها کرده‌ام تا بازیچۀ دست قانون شوم یا قانون را به بازی گیرم والّا نه قصد خدمت دارم و نه سودای عبادت.» خلاصه آنکه ایشان دستور ثبت نام مرا در دانشکدۀ علوم قضایی داد و از این راه، به کار عدلیه و قانون و وکالت دادگستری کشانیده شدم .
مهم‌ترین استادان و همچنین همکلاسی‌های شما در دانشگاه چه کسانی بودند؟ آیا استادی داشتید که در زندگی‌تان تأثیرگذار بوده باشد ؟
به یاد دارم با حضور در کلاس‌های درس استادانی چون مرحومان دکتر سید حسن امامی- که کتاب «حقوق مدنی» منصورالسلطنۀ عدل به ما درس می‌داد-، دکتر موسی عمید- که جزوۀ «وصیت و هبه» تدریس می‌کرد-، دکتر شایگان، محمود شهابی خراسانی، سید محمد مشکوه، محمدحسن شریعت سنگلجی و چند استاد دیگر که واقعاً مردمانی صدیق، عالم و ایراندوست و درست کردار و وظیفه‌شناس بودند و در کار معلمی نقص نداشتند. البته در همین ایام تا آغاز سال ۱۳۳۲، در دبیرستان‌های شرف، خرد، دکتر ولی‌الله نصر و چند مدرسه دیگر، درس‌های تاریخ و زبان فرانسه تدریس می‌کردم .
درست در سال ۱۳۳۲ که کودتای ۲۸ مرداد به وقوع پیوست، پروانۀ کارآموزی وکالت درجه یک [بعد از یک سال از درخواست] برایتان صادر شد.
البته تکمیل کنم که در سال ۱۳۳۲ پروانه کارآموزی وکالت درجۀ یک برایم صادر شد و با سرپرستی آقای عبدالحمید علیم مروستی عصرها در دفتر وکالت ایشان در اول خیابان لاله‌زار کار می‌کردم تا آنکه در تیر ۱۳۳۴ به اخذ پروانۀ وکالت مفتخر شدم .
از ملاقات‌تان با دکتر مصدق بگویید که به نظرم از بخت خوش‌تان بوده است.
نخستین قانون انتخابات شهرداری‌ها را مرحوم دکتر محمد مصدق از تصویب مجلس شورای ملی گذرانید و اولین شهردار انتخابی بر طبق آن قانون، من بودم که از طرف انجمن شهر لار انتخاب شدم . من در آن زمان، دانشکدۀ حقوق را تمام کرده بودم و تقاضای پروانۀ وکالت درجۀ اول دادگستری کرده بودم و باید مدتی در دفتر وکیل سرپرستی کارآموزی می‌کردم. روزی اما از دفتر مرحوم دکتر مصدق که تقریباً روبه‌روی خانه بعدی من در خیابان کاخ، کوچۀ نوربخش بود، احضار شدم. فی‌الفور رفتم و آقای الموتی معاون نخست وزیر را ملاقات کردم. گفت آقا فرموده‌اند شما را نزد خودشان ببریم . مرا به اتاق استراحت ایشان فرستادند. مرا با گرمی و لبخند پذیرفت. در کنار تختخواب ساده‌اش، روی یک صندلی نشستم. گفت آقای سید علی‌اصغر مجتهد تلگراف کرده است که از لار به سمت شهردار انتخابی، انتخاب شده‌اید. چرا قبول نمی‌کنید ؟ از من خواسته‌اند که شما را راضی به رفتن کنم و به آقای دکتر غلامحسین صدیقی، وزیر کشور دستور داده‌ام که حکم شما را امضا کنند. از گرفتاری‌هایم گفتم اما ایشان فرمود: « اندر بلای سخت پدید آید مجد و بزرگواری و سالاری. خواهش می‌کنم قبول کنید و به مردم خود خدمت کنید. » پذیرفتم اما گفتم لارستان در قحطی و بی‌آبی می‌سوزد. امر فرمایید به شهرداری لار کمک کنند تا مختصر نان و آبی حداقل برای مردم شهر فراهم کنم که گفت هر پیشنهادی دارید، بنویسید تا دستور اقدام بدهم .
از کودتای سیاه آن سال، چه در خاطر دارید ؟ آن روز شوم، کجا بودید و چه می‌کردید؟ شما نیز از سقوط دولت دکتر مصدق، دچار حس یأس و سرخوردگی شدید ؟
آن روز در لار بودم. پس از سقوط دکتر مصدق که سپهبد فضل‌الله زاهدی نخست وزیر شد، از شهرداری لار استعفا دادم و انجمن شهر در نشستی، استعفای مرا پذیرفت و من به شیراز و سپس تهران آمدم .
شما مدتی هم رئیس ادارۀ فرهنگ لارستان و بنادر خلیج فارس بودید . از خاطرات آن ایام بفرمایید .
پیش‌تر اشاره کنم که من در سال ۱۳۲۲ با حقوق ماهی ۳۲ تومان به مدت دو سال در لار، آموزگار بودم. اما بله، در اوایل مهرماه ۱۳۲۷ با ابلاغ وزارتی، به سمت رئیس ادارۀ فرهنگ لارستان منصوب شدم. در همان زمان دکتر علی اکبر سیاسی وزارت فرهنگ را برعهده داشت، قانون تعلیمات اجباری به تصویب مجلس رسید . آن روز که بخشنامۀ ایشان به دستم رسید، مدت نزدیک به دو ماه، برای سرکشی به حوزه‌های فرهنگ بستک و لنگه و همچنین افتتاح مدرسه در گاوبندی (پارسیان فعلی) رفته بودم و آنگاه که مشاهده کردم، آنقدر از بی توجهی دولت مرکزی به نواحی ساحلی خلیج فارس و ظلم و جور مأموران امنیه و سربازگیری و بیداد دولتمردان و فساد و خرابی روستاها و بندرها آزرده و رنجیده بودم که نامۀ تند و پرخاشگرانه‌ای به وزیر فرهنگ نوشتم . در آن نامه آوردم که: «آن جناب ساحل خلیج فارس را مشاهده نفرموده‌اند و شاید آن روزگاری هم که مردم این سامان در امن و امان و در نعمت و فراوانی زندگی کرده‌اند، در تاریخ منعکس نشده باشد و به عرض آن جناب نرسیده باشد. ولی امروز می‌توانید تصور فرمایید وضع مردم لارستان و بنادر بی‌شباهت به وضع کشتی شکسته‌ای که در شرف غرق شدن است یا در حالت مریضی که در حال احتضار است، نیست.»
اگر اجازه دهید، به سراغ فعالیت‌های علمی‌تان برویم. نخستین کتاب و البته مقاله‌ای که به رشته تحریر درآوردید، در چه سالی منتشر شد ؟
نخستین کتاب من «لارستان کهن و فرهنگ لارستانی» بود که از سوی نشر فرهنگ ایران زمین، در سال ۱۳۳۴ منتشر شد.
کتاب زبان لارستانی ، اثر استاد اقتداری
شما در سال ۱۳۴۸، کتاب «آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان» را در انجمن آثار ملی منتشر کردید. آیا نگارش این کتاب به سفارش سپهبد آق اولی بود؟ و آیا در مجموعه کتاب‌هایی بود که از جمله آن، ایرج افشار «یادگارهای یزد»، منوچهر ستوده «از آستارا تا استارباد» و حمید ایزدپناه «آثار باستانی و تاریخی لرستان» را نوشتند؟ خواندم که گفته بودید به عنوان مأمور تحقیق و مطالعه درباره پیشینۀ فرهنگی جنوب ایران، سه ماه و نیم پای پیاده از دیلم تا چابهار رفتید. این مأموریت از کجا به شما ابلاغ شد و حاصل پژوهش میدانی‌تان چه بود ؟
من در سال ۱۳۴۳ پس از آنکه دوستم ، حافظ فرمانفرماییان به معاونت «سازمان جلب سیاحان » منصوب شد، مشغول به کار شدم اما با رئیس آنجا، دکتر قاسم رضایی که معاون نخست وزیر (امیرعباس هویدا) بود، مرتب مشاجره داشتم. حدود ۵ سال بعد اما پس از یک مشاجره که با قهر و خشم همراه بود، از آنجا بیرون آمدم. در آن زمان، ایرج افشار به انجمن آثار ملی پیشنهاد داده بود که انجمن، کتاب‌هایی دربارۀ آثار تاریخی و باستانی نواحی مختلف ایران انتشار دهد. انجمن از مدتی پیش با ملاحظه سابقه تألیفاتم چون فرهنگ لارستانی، لارستان کهن و خلیج فارس، از من خواسته بود که دربارۀ نواحی جنوبی ایران کتابی بنویسم . به آنجا که رفتم ، سپهبد فرج‌الله آق‌اولی و مرحوم سید محمدتقی مصطفوی کاشانی هر دو مرا با گرمی و محبت پذیرا شدند. البته سپهبد آق اولی که رئیس کل بانک سپه هم بود مرا به مشاور قضایی آن بانک برگزید. به هر روی با انجمن آثار ملی قرارداد بستم و سفارش‌نامه‌ای برای حمایت ژاندارمری و استانداری‌های جنوب گرفتم و با هواپیما عازم بوشهر شدم. ابتدا جزیرۀ خارک را دیدم و سپس با اتومبیل شهرداری بوشهر که در اختیارم گذاردند، از بندر گناوه، بندر دیلم، شبانکاره و سعدآباد بازدید کردم .
روی جلد کتاب « آثار شهرهای باستانی ساحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان »
سپس عازم دشتستان و سپس تنگستان، اهرم، خورموج، کنگان، طاهری، نابند، عسلویه، شبیکوه، گاوبندی، بندر لنگه، بندر خمیر، بندرعباس، میناب و جاسک به راه افتادم تا به مقصد غایی‌ام یعنی چابهار و بندر تیس برسم. در آن زمان جادۀ اتومبیل‌رو در سواحل نبود. گاهی می‌توانستم با جیپ کهنۀ ژاندارمری چند کیلومتری بروم و چون جیپ از کار می‌افتاد، پیاده با ژاندارم محافظم به راه می‌افتادم. با اینکه زمستان بود اما چون بارندگی نشده بود، کم‌آبی و خشکسالی و قحطی ناراحت کننده بود. البته من جز گردش در قبرستان‌ها و خواندن سنگ قبرها و دیدار خرابه‌ها و امامزاده‌ها و آثار قدیمۀ پیش و پس از اسلام کاری نداشتم. شلواری کوتاه بر پا و پوتینی پوشیده بودم و کوله‌پشتی کوهنوردی بر پشت و دوربین‌های عکاسی بر دوش و بغل از پیش از آفتاب تا شامگاه به تحقیق و عکسبرداری و راه سپردن و شب‌ها به نوشتن و تنظیم یادداشت‌ها می‌پرداختم که حاصلش کتاب «آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان» در سال ۱۳۴۸ شد. البته پس از طبع این کتاب، پیشنهاد دیگری از انجمن آثار ملی برای آثار تاریخی خوزستان دریافت کردم که نتیجۀ آن هم کتاب «خوزستان و کهگیلویه و ممسنی» در سال ۱۳۵۹ شد.
روی جلد کتاب «خوزستان ، کهگیلویه و ممسنی » ، نوشتۀ استاد احمد اقتداری
روایتی از سخنرانی شما در «همایش خلیج فارس‌شناسی» در باشگاه افسران و سخنرانی‌تان پس از «گیرشمن» خواندم که بسیار جالب بود. خواهشمندم آن را تعریف بفرمایید .
در سال‌های اوایل دهه ۱۳۴۰، به همت آقای سید محمد محیط طباطبایی « اولین سمینار خلیج فارس‌شناسی » در عمارت باشگاه افسران تهران که در بزرگ آن روبه‌روی وزارت امور خارجه قرار داشت، برگزار شد که در آن شبی ۲ نفر و در مجموع ۲۴ نفر به ایراد سخنرانی پرداختند و من یکی از آنان بودم. سخنرانی من پس از پروفسور گیرشمن فرانسوی که در شوش حفاری‌های مهمی انجام داده و بسیار هم به ایران علاقه داشت، بود. نوبت سخنرانی من با موضوع «لهجه‌ها و زبان‌های محلی و فولکلور خلیج فارس» که شد، مجلس را برای استماع سخنرانی خودم خسته و خواب‌آلود دیدم. پس از قرار گرفتن در پشت میز خطابه از رئیس جلسه مرحوم زنده‌یاد سعید نفیسی خواهش کردم سخنرانی مرا به فردا شب یا شب دیگر موکول نمایند. نفیسی گفت فردا شب و شب‌های دیگر هم سخنرانانی هستند. گفتم پس اجازه فرمایید از مستمعین سؤالی کنم. دیگر فرصت قطع سخنان من برای رئیس میسر نشد و مردم فریاد زدند سؤال فرمایید. او در طول سخنرانی‌اش خلیج فارس را «خلیج» می‌گفت و هر جا به نام اسکندر می‌رسید، از او با القاب «کبیر» و «بزرگ» یاد می‌کرد. این مسأله سبب شد من از سخنرانی خودم صرفنظر کنم و وقتی پشت تریبون رفتم، از رئیس جلسه که سعید نفیسی بود، اجازه خواستم که فقط یک پرسش مطرح کنم و پرسیدم اگر پروفسور گیرشمن در فرانسه سخنرانی داشتند و ناگزیر بودند از هیتلر نام ببرند، آیا به او القاب «کبیر» و «بزرگ» می‌دادند؟ و تأکید کردم که نام خلیج فارس باید کامل گفته شود. این تذکر من موجب شد سفیر کبیر فرانسه که در جلسه حضور داشت، با یادداشتی از پروفسور گیرشمن بخواهد که رسماً از ملت ایران و من عذرخواهی کند و او هم این کار را کرد. غریو شادی و زنده‌باد از مجلس برخاست. مجلس بیدار شد و آمادۀ استماع سخنرانی شد و دو ساعت و نیم، به صحبت‌های من گوش دادند.
شما در کتاب «خلیج فارس؛ از دیرباز تاکنون» برای خلیج فارس از دو تعبیر «دریای پرماجرای ایرانی» و «گاهوارۀ تمدن» استفاده کرده‌اید. اطلاق این دو، بر خلیج فارس از چه رو بوده است ؟
«پرماجرا» به همان دلایل که این دریا همیشه در تاریخ خود، محل نبرد قوای نظامی بسیاری بوده است. خیلی‌ها به اینجا آمده‌اند و مداخله کرده‌اند. اما «گاهوارۀ تمدن» به این سبب که اینجا زادگاه ایلامیان بوده است. ایلامیان که قبل از بابِلی‌ها و آشوری‌ها، پدر تمدن جهان به حساب می‌آیند، آمدند و تمدن را به وجود آوردند. حتی در تاریخ تمدن ویل دورانت آمده که پاشاه آشور شمشیر خود را به نشانۀ پیروزی در خلیج فارس شست. ماجراهای دنیا از همین جا شروع می‌شود .
روی جلد کتاب « خلیج فارس از دیرباز تا کنون »
سدیدالسلطنۀ کبابی کیست و اهمیت او به چه سبب است که به سراغش رفتید ؟
در سوم شهریور ۱۳۲۰ وقتی که مملکت ما توسط سه دولت روسیه، انگلیس و آمریکا اشغال شد و این دولت‌ها، رضاشاه را به جزیرۀ موریس تبعید کردند، من به این فکر افتادم که چه انگیزه‌ای این سه رقیب را با هم متحد کرده است؟ در آن زمان کشورهای قدرتمند درصدد بودند از ایران به‌عنوان پایگاهی برای زیر نظر داشتن منطقه استفاده کنند من نیز اندیشیدم که باید فکری بکنم و به کشورهای عرب همسایه و نیز دولت‌های مقتدر جهانی بگویم که ایرانی خلیج فارس و جزایر آن را متعلق به خود می‌داند و محال است بگذارد بخشی از آن از ایران جدا شود. فکر کردم لازمۀ بیان چنین دیدگاهی، مقابلۀ کتبی و علمی با آنها است و با این انگیزه شروع به نوشتن کردم. اول کتاب «خلیج فارس » را نوشتم و بعد «فرهنگ لارستانی و لارستان کهن» را و مطالعاتم به همین ترتیب ادامه پیدا کرد تا اینکه به فکر افتادم چیزی را که یک بندرعباسی یا یک مینابی نوشته باشد بیابم که دلایل ادعای مالکیت ایران بر این جزایر را در دورۀ قاجار بیان کند. در زمانی که در برلین مرحوم سید حسن تقی‌زاده مجلۀ کاوه را منتشر می‌کرد ، سدیدالسلطنه برای او نامه‌ای نوشته بود که در آن مجله منتشر شد. محتوای نامه دربارۀ سید جمال‌الدین اسدآبادی و اقامت او در بوشهر در منزل پدر سدید، سدیدالدوله حاکم وقت بوشهر بود و خود سدید در آنجا اذعان کرده بود که فیزیک و زبان را از سیدجمال‌الدین آموخته است. این اتفاق مرا به فکر انداخت که چیزی از سدید پیدا کنم. از قضا با آقای ستایش آشنا شدم که داماد سدید بود .
از او خواستم نوشته‌های سدید را به من نشان دهد، ولی او به دلیل مسائل سیاسی آن زمان که پیش‌تر منجر به حبس سدید هم شده بود، از این کار اکراه داشت. اتفاقاً آقایان عباس زریاب خویی و کیکاووس جهانداری رئیس و نایب رئیس کتابخانۀ مجلس سنا (که ریاست مجلس را آقای تقی‌زاده به عهده داشت) شدند. روزی کیکاووس جهانداری به من گفت: کتاب خطی‌ای در کتابخانه پیدا کرده‌ام که شخصی به نام سدید آن را نوشته است بخوان و نظرت را بگو . به همت او کپی‌ای از کتاب به دستم رسید. مطالعه کردم و دیدم که دریایی از معرفت خلیج فارس است ! سرشار از وطن‌پرستی مردی که در بغداد به دنیا آمده و سال‌ها در مسقط زندگی کرده و هیچ وقت هم به دانشگاه نرفته است. دیدم این کتاب باید چاپ شود و من نامش را «بندرعباس و خلیج فارس» گذاشتم. این کتاب شاید مهم‌ترین کتاب دربارۀ خلیج فارس نباشد، ولی کتاب مفصلی است. این کتاب پس از چاپ شهرت پیدا کرد و من تشویق شدم که کتاب دیگری بنویسم . پس کتاب « خلیج فارس» را نوشتم که سی و اندی سال پیش چاپ شد. پس از آن ایرج افشار مرا تشویق کرد که به دنبال سایر نوشته‌های سدید بگردم. با علی ستایش، داماد سدید و همسر شمس‌الملوک سدید، صحبت کردم و برای دیدن خانۀ قدیمی سدید و یافتن سایر دستنوشته‌هایش به میناب رفتم . دختر او در ابتدا تمایلی به نشان دادن آنها نداشت ولی او را متقاعد کردم. در خانۀ سدید صندوق‌هایی مملو از کتاب‌های قدیمی و نوشته‌های خودش بود. سدید کسی بود که به دلیل فرستادن مطالب کتاب سفرنامۀ سدیدالسلطنه برای سران مملکت فرانسه و روسیه از دانشگاه‌های سوربن فرانسه و مسکو روسیه نشان افتخار دریافت کرده بود! من خواستم که آن کتاب‌ها را به من بفروشند ولی خانوادۀ او قصد سوزاندن کتاب‌ها و نوشته‌ها را داشتند. بالاخره با نوۀ سدید، مهندس هوشنگ ستایش که تحصیل کردۀ انگلیس و آلمان بود و در تهران زندگی می‌کرد، صحبت کردم و به او گفتم اینها اسناد مملکتی است و به همۀ ایرانی‌ها، اعم از مرده و زنده، تعلق دارد اموال شخصی نیست که شما به راحتی برایشان تصمیم می‌گیرید ! با نظر مساعد او کتاب‌ها را به تهران منتقل کردیم. ایرج افشار که آن زمان رئیس کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران بود، حتی حاضر شد آنها را به مبلغ ۴/۵ میلیون تومان برای کتابخانه خریداری کند، ولی مهندس ستایش در نهایت آنها را به کتابخانه دانشگاه تهران اهدا کرد. به این صورت بود که سدیدالسلطنه فرد شناخته شده‌ای در تاریخ و فرهنگ ایران شد .
به یقین در میان دوستان شما، ایرج افشار شخصیتی دیگرگونه بود. خود گفته‌اید که «دوست و همراه و همـقدم و همـسفر ایرج افشار در مدت ۶۵ سال در کوه و دشت و بیابان و کویر و جنگل و چمن و دَمَن، در روستاها و شهرهای داخل و خارج کشور» بوده‌اید و در همۀ این سال‌ها، جز با مشورت افشار، قلم بر کاغذ نبرده‌اید. ریشۀ این دوستی به چه سالی و چه جایی می‌رسد ؟
سال ۱۳۲۸ با مهندس حسین فروتن (دوست دوران خدمت وظیفه و مدیرکل پست تهران) روزهای تعطیل به کوهنوردی می‌رفتیم. سال ۱۳۲۹ بود که در میدان توپخانه، دو سه کوهنورد را دیدیم که قصد صعود به ارتفاعات را داشتند. با آنها به راه افتادیم و از هر دری سخن گفتیم. یکی از آنها ایرج افشار بود که بعدها محقق پرآوازۀ تاریخ و ادب و فرهنگ ایران شد. طی هفته‌ها و ماه‌های متوالی در گردش‌های کنونی با دوستان شفیق کنونی چون منوچهر ستوده، مصطفی مقربی، عباس زریاب خویی، علیقلی خان جوانشیر، محمدتقی دانش‌پژوه، محسن و ناصر مفخم آشنا شدم. کار این دوستی تا به آنجا انجامید که تابستان‌ها را در خانه‌های ییلاقی ایرج افشار و منوچهر ستوده در کوشکک گچسر در جادۀ چالوس می‌گذراندم. حتی به راهنمایی افشار، استاد ابراهیم پورداوود بر کتاب «فرهنگ لارستانی» مقدمه‌ای نوشت و به عنوان اولین نشریۀ جداگانۀ مجلۀ فرهنگ ایران زمین– که ایرج افشار، منوچهر ستوده، محمدتقی دانش‌پژوه، مصطفی مقربی و عباس زریاب خویی مؤسسان آن بودند- در سال ۱۳۳۴ در چاپخانۀ تابان تهران منتشر شد.
روی جلد کتاب « سرگذشت کشتیرانی ایرانیان »
آیا ایرج افشار را می‌توان یک ایران‌شناس دانست ؟
بدون شک. ما ۶۵ سال شبانه‌روز و در سفر و حضر با هم بودیم. یک روح بودیم در دو بدن. هیچ کاری را بدون مشورت با او انجام نمی‌دادم و حتی قلم روی کاغذ نمی‌بردم. او همواره بهترین راهنمای من بود. دوست دیگری هم که اغلب با ما همنشین بود، منوچهر ستوده بود. ایرج افشار انسان کم‌نظیری در تاریخ فرهنگ ایران بود که شاید سال‌ها بگذرد و مردی چون او زاده نشود. او تمام مطالعات خارجی‌ها دربارۀ ایران را خوانده بود و به آنها احاطۀ کامل داشت .
آیا در اینکه عمری دربارۀ خلیج فارس تحقیق کردید و همۀ شما را به عنوان یک «خلیج فارس شناس » می‌شناسند، به سبب احساس وظیفه‌ای بود که در قبال این نام بلند داشتید ؟
بله. دلیل تمام کارها و پژوهش‌های من این بوده که وطنم را بسیار دوست می‌داشتم و همواره فکر می‌کردم باید برای مملکتم کار مفیدی انجام بدهم. اکنون هم فکر می‌کنم این وظیفۀ مهم برعهدۀ جوانان این سرزمین است. خصوصاً دختران و زنان که ثابت کرده‌اند در عرصه‌‌های گوناگون با مردان یکسان و برابرند. من معتقدم فرهنگ ایرانی خودزا و زایا است. هرچند که در بزنگاه‌های تاریخی دچار بحران می‌شود، ولی مانند ققنوس دوباره از خاکستر خود متولد می‌شود .
روی جلد کتاب « مروارید خلیج فارس » ( جشن نامه ای در بزرگداشت استاد دکتر احمد اقتداری)
چه رازی وجود دارد که اکثر قریب به اتفاق متولدان سال ۱۳۰۴ از جمله شما، هیچ گاه وطن را ترک نگفتند و با وجود آنکه شما می‌توانستید خارج از ایران با امکانات فراوان، زندگی راحتی سپری کنید و به پژوهش بپردازید، اما ناملایمتی‌ها را به جان خریدید و نرفتید. سبب آیا عشق و علاقه به وطن است ؟
چیزی جز این نمی‌تواند باشد. پسرم برایم گرین کارت ۱۰ ساله گرفت اما نرفتم . فرزندانم اصرار دارند که بیایید تا ما در سال‌های کهولت، نگهدار شما باشیم ولی من نمی‌روم. به قول پژمان بختیاری : « اگر ایران بجز ویران سرا نیست/ من این ویران سرا را دوست دارم.» معتقدم ایرانی باید در ایران بماند و با خوب و بدش بسازد. کمااینکه مرا از لس‌آنجلس و ژاپن بردند برای استادی خواستند ؛ اما نرفتم و ماندم تا حالا که ۹۰ ساله شده‌ام .
پرسش آخر آنکه افق آیندۀ ایران را چگونه ترسیم و تصور می‌کنید ؟
بدانید که ایران می‌ماند و نمی‌میرد. مثل ققنوس است. ممکن است چون خاکستر شود اما دوباره سر برمی‌آورد و زنده می‌شود. ایران دوره‌های سخت چون حملۀ اسکندر و مغول و در دوران معاصر روس و عراق، به خود زیاد دیده است . به قول ملک‌الشعرای بهار: «مادر ایران سترون نیست او را آزمودیم/ گر چه نادر اتفاق افتد ولی نادر بزاید.»
برگرفته از : پایگاه ایران بوم ( با ویرایش )
نظر شما