به‌تازگی فرهنگستان زبان و ادب ایران شماری از واژه‌های پارسی را در کتاب‌های درسی جایگزین واژه‌های بیگانه کرده است؛ کاری بایسته که اگر می‌خواهیم زبان پارسی زبان دانش باشد، باید بسیار پیشتر از این و با گستردگی بیشتر انجام می‌شد.

چنان همیشه بسیاری از سر ناآگاهی ،و شماری آگاهانه و از سر ستیز با زبان پارسی و ایرانگی، این کار درست را دستاویزی برای تاختن به فرهنگستان قرار داده‌اند.

آنچه در بیشتر این نقدها و خرده‌گیری‌ها آشکار است، بی‌سوادی و ناآگاهی چشمگیر بیشتر منتقدان است. برای نمونه همواره بخش بزرگی از نقدها را چنین سخنانی تشکیل می‌دهد:

– این واژه‌ها ناآشنا هستند .

– این واژه‌ها خنده‌دار هستند .

– واژه‌های بین‌المللی را در هیچ کجا! تغییر نمی‌دهند.[؟؟!!!]

و…

راست آن است که شنیدن چنین سخنانی از زبان توده ی مردم که به‌آسانی زیر تاثیر سخن‌ها و نوشته‌های رسانه‌های گوناگون قرار می‌گیرند، چندان جای شگفتی ندارد، اگرچه جای پرسش هست که چرا فرهنگستان و نهادهای پیوندداری چون آموزش و پرورش  در زمینه ی نگرش‌سازی درباره ی بایستگی و اهمیت واژه‌گزینی- به‌ویژه در زمینه‌های دانشی- آن گونه که باید، کار نکرده‌اند و همین کاستی موجب شده‌است که مردم ذهنیت توجیه‌شده‌ و مثبتی در این باره نداشته باشند.

بی‌گمان کارهای فرهنگستان نیز می‌تواند کاستی‌ها و نادرستی‌هایی داشته باشد و متخصصان می‌توانند با نقدهای درست و آگاهانه در راستای بهدیسی(اصلاح) این نادرستی‌ها یاری‌رسان باشند؛ بااین‌همه جای دریغ اینجاست که شماری از دبیران زیست‌شناسی که خود را دانش‌آموختگان مقطع‌های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا! می‌نامند، در نامه‌ای اعتراضی به این اقدام فرهنگستان نکته‌هایی را مطرح کرده‌اند که چندان تفاوتی با سخنان توده ی مردم ندارد و یافتن پاسخ‌های چنین بهانه‌جویی‌هایی حتی به آسانی با جستجوهای اینترنتی هم شدنی بوده است. در دنباله یٔ این نوشتار به چند مورد از این پرسش‌ها پاسخ داده می‌شود و برای کسانی که به‌راستی در پی گرفتن پاسخی برای چرایی جایگزینی واژه‌های پارسی هستند، به نوشتارهایی بازبرد(ارجاع) داده می‌شود.

در نامه آمده است: «نامانوس بودن واژه‌های معادل مثل دنا بجای(DNA) و غیر پارسی بودن بیشتر معادل‌های تعیین شده.»

هر واژه ی آشنایی روزگاری ناآشنا بوده است. برای نمونه برای سیدحسن تقی زاده واژه ی «واژه» بسیار شگفت‌آور و نادرست می‌نموده و یا ادیب بزرگی چون محمدعلی فروغی به جایگزینی واژه‌هایی «پیشوند» و «پسوند» به جای «مزید مقدم» و «مزید موخر» انتقاد می‌کند. علامه عباس اقبال می‌گوید ،امکان ندارد که واژه های «دانشکده» و «دانشگاه» جای «فاکولته» و «یونیورسیتی» را بگیرند و صادق هدایت واژه ی «باشگاه» را ریشخند می‌کند.

گمان نمی‌کنم شما دبیران زیست‌شناسی از فروغی و اقبال آشتیانی ادیب‌تر و از کسی چون هدایت روشنفکرتر باشید، و دور می‌دانم حتی می‌دانستید که این واژه‌های آشنا عمری کمتر از هشتاد سال دارند.

درباره ی پارسی نبودن واژه‌ها آشکار است که بهانه‌ای بیش نیست؛ ولی می‌توانید به شیوه‌نامه ی فرهنگستان بنگرید تا تعریفشان از پارسی‌بودن واژه را دریابید و اگر به آن تعریف نقدی داشتید، دلیل‌های آن را بنویسید و سپس تعریف خودتان را ارائه دهید تا ما هم بتوانیم از آن آگاه شویم، که شیوه ی نقد علمی این گونه است.

نوشته‌اید: « مشترک بود زبان علمی در همه کشورها و غیرعلمی بودن معادل‌سازی آنها، چرا که این عمل باعث ناآشنایی و عدم توانایی درک درست دانش‌آموزان و دانشجویان از تحقیقات جدید وعلم روز دنیا است. »

این همه گنگ‌نویسی و کلی‌گویی و قطعیت در واژگان از نشانه‌های نوشتارهای دانشی نیست. و این شیوه‌ای است که در دیگر بندهای نامه نیز دیده می شود. منبع و سرچشمه این سخنتان کجاست؟ تعریفتان از غیرعلمی بودن معادل‌سازی چیست، و نتیجه‌ای که گرفتید بر پایه ی کدام پژوهش‌هاست؟

برای نمونه از دید شما آیا واژه های «الکترون» و «پروتون» واژه‌های علمی هستند؟ اگر نه تعریفتان از واژه ی علمی چیست؟ اگر آری، پس چرا ژاپنی‌ها برای آنها برابرسازی کرده‌اند. «تلویزیون» و «ویتامین» چه؟ چرا چینی‌ها برای آنها برابرسازی کرده‌اند؟ در تعریف شما واژه ی «کامپیوتر» علمی و بین‌المللی است یا نه؟ اگر آری، پس چرا هر یک از زبان‌های فرانسه، ایتالیایی، سوئدی، دانمارکی و عربی برابر جداگانه‌ای برای آن دارند. آیا درست نیست به عنوان کارشناسان این زمینه آنها را نیز از خطای خود آگاه کنید؟! دیدگاه شما متخصصان دربارهٔ زبان آلمانی چیست که بیش‌و‌کم برای همه ی واژه‌های دانشی برابر آلمانی می‌گذارد. و یا زبان فرانسه که بیش از سیصد سال است فرهنگستان زبان دارد و برای واژه‌های دانشی برابرسازی می‌کند؟ دیدگاهتان درباره ی جایگاه و اعتبار زبان، پیوستگی تاریخی، وحدت‌‌بخشی و هویت‌سازی و دیگر سویه‌ها و کارکردهایی که برنامه‌ریزی‌های زبانی با در دیده داشتن آنها به کار پاسداری و پالایش زبانی می‌پردازد، چیست؟

نوشته‌اید: « غیرکارشناسانه بودن معادل‌های فارسی اصطلاحات علمی که بعضا مضحک و ناشیانه و تنها با هدف ترجمه تحت الفظی جایگزین شده‌اند. »

لطف بکنید برای ما ناکارشناسان بنویسید، واژه ی «مضحک» به چه معناست؟ تا آنجا که نگارنده می‌داند، در زبان‌شناسی چیزی به نام مضحک و نامضحک وجود ندارد. آنچه هست هماهنگی با ساختار آوایی زبان است و عادت ذهنی. بگذریم که ترجمه ی تحت‌الفظی نیز جایگاه ویژه‌ای در واژه‌گزینی دارد.

نوشته‌اید: «عدم بکار گیری آنها در متون دانشگاهی و مطمئنا عدم کاربرد چنین اصطلاحاتی توسط اساتید دانشگاه‌ها »

مطمئنا؟ نخست آنکه این قید آدمی را به گمان می‌اندازد که به‌راستی نویسندگان این نامه با سرشت دانش آشنا هستند یا نه؟ دیگر یک بام و دو هوایی نویسندگان این نامه است. از سویی انتقاد می‌کنند که چرا یکباره چنین واژه‌هایی را در کتاب‌های درسی یکی دو پایه گتجانده‌اند و از سوی دیگر انتقاد می‌کنند چرا آنها را یکباره در همه ی مقطع‌ها به کار نبرده‌اند.!

نوشته‌اید: «غیر علمی و غیراخلاقی بودن ترجمه نام‌ها و واژگان علمی که اکثرا از اسامی‌خاص و غیر قابل تغییراند. »

این گزاره  به‌راستی شاهکار است. آیا اکثر واژه‌های علمی نام خاص هستند؟! بر پایهٔ کدام آمار؟ از این نکته ناامیدکننده بگذریم، به‌راستی اگر هر زبانی هر اختراع و نوآوری را به نام زبان پدیدآورنده می‌خواند چه بر سر زبان‌ها می‌آمد؟ تفاوت‌های آوایی و دستوری و نحوی را چگونه می‌توان با هر واژه ی خارجی سازگار کرد؟ اگر واژه در آینده دارای خوشه ی واژگانی بود باید چه ‌کنیم؟ همه ی خوشه ی واژگانی را وارد کنیم؟ کدام زبان‌شناس و زبان‌پژوهی از این سخن شما پشتیبانی می‌کند؟ لطف کنید و تنها یک تن را نام ببرید.

برای آگاهی‌تان جایگزین کردن واژه‌ای پارسی مانند «رایانه» به‌جای «کامپیوتر» تنها جایگزینی یک واژه نیست، بلکه کاری است بسیار دوراندیشانه‌تر. با این جایگزینی هم از ورود واژه‌های بیشتر جلوگیری می‌شود و هم ساختار زبان پارسی حفظ می‌شود. دوراندیشی‌ای که گویا از نویسندگان چنین نامه ای دور از انتظار است:

to compute  : رایانیدن‌

computerize :  رایانه‌ای‌کردن

computing  : رایانش‌

computation :  رایانش

computational  : رایانشی‌

computionalization :  رایانشی‌سازى

computationalize :  رایانشی‌کردن

computationalization :  رایانشی‌سازی

computerized :  رایانه‌ای‌شده

computer-aided :  رایانه‌یار

حالا دیگر برای هر واژه‌ای که تا کنون و تا ابد از خانواده‌ی واژه ی « computer » می‌سازند معادل داریم. (۱)

در نامه آمده است: « این که واژه ای که در زبان لاتین مفهوم خاصی دارد الزاما پس از ترجمه تحت‌اللفظی همان معنا را نخواهد داشت.»

من که معنای این سخن را درنیافتم. یعنی چه؟ مگر معنا با واژه پیوند ازلی و ابدی دارد؟ (این نویسندگان می‌توانند دست‌کم در فرهنگنامه ی اینترنتی «ویکی‌پدیا»! یکی دو صفحه درباره ی زبان شناسی چون سوسور بخوانند) زبان فراورده ی قراردادی انسانی است و به‌ویژه بیشتر واژه‌های زبان دانش ناآشنا و تااندازه ی بالایی ساختگی هستند. بسنده است تا تعریفی از یک مفهوم داشته باشیم و سپس واژه‌ای برای آن قرارداد شود، یعنی آن واژه به جای آن تعریف نشسته و همان کار را می‌کند. و این قراردادها به‌ویژه در زمینه ی زبان دانش ناآشنا هستند.

 برای نمونه معنای ریشه‌ای واژه ی آشنای «ارزان» یعنی « آنچه بسیار می‌ارزد »، اکنون این واژه یکسره معنایی وارونه گرفته و پارسی‌زبان امروزه آن را در معنای «کم بها» قرارداد کرده. هیچ مشکلی هم پیش نیامده، اکنون چگونه است که قرارداد واژه‌ای ناآشنا برای یک مفهوم مشخص و تعریف‌شده ناشدنی است؟

کوتاه سخن آنکه نامه ی این دبیران ۲۵ بند دارد و در این ۲۵ بند به جای نقد دانشی بیشتر احساسات کودکانه ی کسانی دیده می‌شود که از بهم خوردن عادت‌های نادرست ذهنی‌شان ناراحتند. اگر این دوستان به‌راستی به دنبال چرایی کار فرهنگستان هستند ، شماری نوشتار و کتاب را در دنباله خواهم آورد که می‌توانند بخوانند و آنگاه اگر نقدی داشتند به‌گونه‌ای روشمند و دانشی بنویسند که همگان از آن بهره ببریم.

….

1. منصوری، رضا؛ واژه‌گزینی در ایران و جهان. در این کتاب نوشتارهای سودمندی دربارهٔ چرایی نیاز به واژه‌گزینی خواهید خواند. همچنین درباره ی نهادی به نام «ترم نت» خواهید خواند که در جهان پاسخدار و مسئول کار واژه‌گزینی است.
2. داوری اردکانی، نگار؛ جامعه‌شناسی زبان. در این کتاب می‌توانید نوشتارهای سودمندی درباره ی جامعه‌شناسی زبان، برنامه‌ریزی زبانی در ایران و کشورهای دیگر، پیوند زبان و هویت و نگرش‌های زبانی بخوانید. همچنین دیدگاه بسیاری از استادان و کارشناسان زبان درباره ی واژه‌گزینی به‌گونه‌ای کوتاه در این کتاب آورده شده است.
3. زبان فارسی، زبان علم؛ مجموعه سخنرانی‌های دومین سمینار نگارش فارسی. این کتاب گردایه‌ای (مجموعه‌ای) از جستارهایی درباره ی زبان دانش و واژه سازی نوشته ی استادان بلندپایه‌ای چون علی‌اشرف صادقی و محمد حق‌شناس .
4. مجموعه مقالات سمینارِ زبان فارسی و زبان علم. این کتاب نیز مانند کتاب بالا گردایه‌ای از بیش از سی جستار دربارهٔ زبان فارسی و موضوعات پیونددار با آن است.
5. آشوری، داریوش؛ بازاندیشی زبان فارسی
6. آشوری، داریوش؛ زبان باز
7. جستار «واژه‌های تیره و واژه‌های شفاف» از محمدرضا باطنی
8. جستار «بازدیسی زبان پارسی» از علی پارسا و…

کتابنامه :

۱.«رایانه یعنی چه و چرا خوب است آن را به کار ببریم؟ » هومن عباسپور