در دفاع  از خلیل ملکی

نوشتۀ : دکتر کمال  قائمی

ویرایش : عقاب    علی احمدی

چاپ اول : ۱۳۹۹

۶۸۸ صفحه – ۱۲۰۰۰۰ تومان

ناشر : انتشارات هزار کرمان

فروش تلفنی : ۰۹۱۲۷۳۳۴۲۶۶  و  ۶۶۹۲۳۹۴۶ –  ۲۱ ۰

پایگاه فروش اینترنتی :  www.hazarekerman.ir

با گذشت پنجاه سال از مرگ خلیل ملکی، همچنان منابعی که با خواندن آنها بتوان از کارنامه و کوشش های این سیاستمدار بزرگ ایرانی آگاه شد، انگشت شمارند. تا چند سال گذشته، به جز اشاره هایی به این چهره در نوشته های جلال آل احمد، مقدمۀ همایون کاتوزیان بر خاطرات سیاسی خلیل ملکی ( انتشارات رواق، ۱۳۶۰ )، و یادنامۀ خلیل ملکی (به کوشش امیر پیشداد و محمدعلی کاتوزیان، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۰) و انتشار مدافعات او در کتاب محاکمات سیاسی در ایران ۱۳۳۳ – ۱۳۵۲ [۱] ( به کوشش: بهروز طیرانی ، نشر علم ، ۱۳۸۴ )، منبعی برای شناخت او در دست نبود. تنها در سال های اخیر با انتشار مجموعۀ چندجلدی مجموعه مقالات خلیل ملکی ( با کوشش رضا آذری شهرضایی، نشر اختران، ۱۳۹۶ )؛ درس ۲۸ مرداد، از لحاظ نهضت ملی ایران و از لحاظ رهبران حزب خائن توده (به کوشش کاوه بیات، نشر شیرازه کتاب ما، ۱۳۹۴)، و کتاب خلیل ملکی، سیمای انسانی سوسیالیسم ایرانی، (به قلم همایون کاتوزیان و ترجمۀ عبدالله کوثری، ۱۳۹۸) توجهی دوباره به کارنامه و میراث اندیشگی او نشان داده شده است.

انتشار کتاب در دفاع از خلیل ملکی، نوشتۀ دکتر کمال قائمی که به تازگی از سوی نشر هزار کرمان منتشر شده است، کوششی است برای تدوین کارنامۀ سیاسی و نشان دادن نقش او در تاریخ معاصر ایران به عنوان یک سیاستمدار سوسیالیست و نظریه پرداز سوسیالیسم ایرانی. این بررسی دو دورۀ مهم از زندگی خلیل ملکی را در بر می گیرد : پیش از شهریور ۱۳۲۰ و پس از آن : در دوران پیش از شهریور ۱۳۲۰، آشنایی او با اندیشۀ چپ و کوشش برای تربیت سیاست ورزان چپ و مبارزه با استعمار انگلستان و در دوران پس از شهریور ۱۳۲۰، کوشش های او و حزبش در کنار دکتر محمد مصدق  و حزب های هوادار او در چارچوب برنامه های نهضت ملی ایران.

آنچه در کارنامۀ این سیاستمدار بیش از هر چیز دیگر به چشم می آید، رهبری نخستین انشعاب از حزب های کمونیست هوادار اتحاد جماهیر شوروی است. انشعاب از مسکو بعدها از سوی مارشال تیتو در یوگسلاوی و سیاستمداران سوسیالیست اروپای شرقی در مجارستان و چکسلواکی نیز در پیش گرفته شد. در واقع ، شناخت گوهرۀ استعماری اتحاد جماهیر شوروی و سیاست های توسعه طلبانۀ آن، که به وسیلۀ بازوی آن در ایران، «حزب توده [ایران]» اجرا می شد، ملکی را به چاره جویی برای دورنگاه داشتن سوسیالیسم ایرانی از چیرگی استالینیسم واداشت که دستاورد آن، تاسیس حزب هایی چون «حزب زحمتکشان ملت ایران- نیروی سوم» و «جامعۀ سوسیالیست ها » بود.

مولف کتاب خود را با توصیف وضع ایران در آستانۀ یورش متفقین آغاز می کند و پس از آن به گزارش کار دشوار سیاستمداران ایرانی برای نگاهبانی از استقلال خود در برابر نیروهای نظامی سه دولت اشغالگر شوروی و انگلستان و آمریکا و هواداران آنها در ایران می پردازد.

در بخش دوم او به بررسی وضعیت نیروهای مبارز برای ملی کردن صنعت نفت و مسائل و دشواری های کار مذاکره با انگلستان و آمریکا پرداخته ، وضعی را توصیف می  کند که تنها می توان آن را «پیشبرد یک جنبش ضداستعماری در وضعیت توسعه نیافتگی سیاسی» نامید .

در بخش سوم گزارشی از کوشش های خلیل ملکی پس از کودتای ۲۸ امرداد ۱۳۳۲ و پیشنهادهای او برای ائتلاف سیاسی مخالفان سیاسی با دولت های پس از کودتا، برای پیشگیری از انسداد سیاسی، که در این کتاب آمده است ، خواننده را با نمونه ای از سیاست ورزی خردورزانه در راستای منافع ملی ایران آشنا می سازد. این کوشش ها که با هدف پیشگیری کردن از یک کاسه شدن قدرت سیاسی در نزد تمامیت طلبان انجام می شد ، از نگاه دستگاه امنیت دور نماند و بزرگترین بهانه را برای دستگیری و محاکمۀ او به دست این نهاد داد.

در بخش چهارم این کتاب مدافعات خلیل ملکی در دادگاه نظامی آمده است  که بخشی مهم و بسیار خواندنی از کتاب است و در حکم گونه ای  گفتار جامعه شناسی سیاسی در زمینۀ شناخت مسائل ایران ، که خواندن آن برای هر اندیشه ورز و اهل قلم و فعال سیاسی از کارهای لازم است.

 مولف کتاب «در دفاع از خلیل ملکی» کتاب خود را با جستجوی بسیار در متن های تاریخ معاصر و سندهای سیاسی و قانونی و امنیتی منتشرشده در کتاب ها و مطبوعات معاصر و متن مدافعات او در دادگاه نظامی ، سامان داده است . این کتاب را نشر هزار کرمان در ۶۸۶ صفحه و شمارگان ۵۰۰ نسخه منتشرکرده است .

پی نوشت ها :

۱. ) در این میان البته می توان از پرونده سازی های اعضای حزب توده  که در اینجا و آنجا به فراوانی منتشر شده است ، از جمله در کتاب از دیدار خویشتن : یادنامۀ احسان طبری، به کوشش : محمدعلی شهرستانی، نشر بازتاب نگار۱۳۹۵، یاد کرد .

۲. خلیل ملکی ، به روایت اسناد ساواک ، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات ، ۱۳۷۹ .