احسان هوشمند ، پژوهشگر مسائل تیره های ایرانی

تلاش رئیس اقلیم کردستان عراق برای برگزاری همه‌پرسی استقلال یکی از مهم‌ترین رویدادهای سیاسی خاورمیانه در هفته‌های گذشته است که بازتاب گسترده‌ای در محافل سیاسی و منطقه‌ای و بین‌المللی داشت. برخلاف پیش‌بینی برخی محافل سیاسی و شخصیت‌های سیاسی در اقلیم کردستان عراق که ارزیابی‌شان این بود که موضوع برگزاری همه‌پرسی در اقلیم کردستان عراق برای کسب استقلال از این کشور با استقبال قدرت‌های جهانی و برخی قدرت‌های منطقه‌ای یا حداقل دوستان منطقه‌ای اقلیم کردستان عراق مانند دولت ترکیه روبه‌رو می‌شود، اعلام برگزاری همه‌پرسی در اقلیم نه تنها حامی برجسته‌ای نیافت بلکه با واکنش‌های منفی قدرت‌های جهانی همچون ایالت های متحد آمریکا و فرانسه و نیز قدرت‌های منطقه‌ای چون ایران، ترکیه و عربستان روبه‌رو شد.

در ماه‌های گذشته دولت اقلیم کردستان عراق تلاش بسیاری کرد تا با لابی‌گری حمایت دولتمردان آمریکا را جذب کند و در این راه با استخدام برخی چهره‌های اثرگذار و مشاورین آمریکایی در محافل سیاسی و رسانه‌ای این کشور اقدامات زیادی را پی گرفت. اما دولت آمریکا دربارۀ همه‌پرسی موضعی منفی اتخاذ و بر استمرار گفت‌و‌گوهای اربیل- بغداد تأکید کرد.همچنین دولت ترکیه که پیش از این روابط بسیار نزدیک اقتصادی و سیاسی با دولت منطقه‌ای اقلیم کردستان عراق به ویژه حزب دموکرات کردستان عراق داشت ، نه تنها با اعلام همه‌پرسی به مخالفت پرداخت بلکه تهدید کرد که این موضوع با امنیت ملی ترکیه در ارتباط است و از هر ابزاری برای ممانعت از برگزاری همه‌پرسی استفاده خواهد کرد. ایران نیز به شکل رسمی مخالفت خود را با برگزاری همه‌پرسی اعلام کرد. سایر کشورها و حتی سازمان‌های بین‌المللی و شورای امنیت نیز مواضعی مشابه اتخاذ کردند.

در ایران نیز گذشته از موضع رسمی دولت، در محافل سیاسی و رسانه‌ای کشور نیز نسبت به موضوع همه‌پرسی در اقلیم کردستان عراق دیدگاه‌های متنوعی طرح شد که به شکلی کلی دیدگاه‌های کارشناسان و تحلیلگران ایرانی دربارۀ همه‌پرسی اقلیم کردستان عراق برای کسب استقلال از عراق را می‌توان به دو دستۀ موافقین و مخالفین تقسیم کرد .

ارزیابی موافقان همه پرسی

گروهی از تحلیلگران و کارشناسان به‌عنوان موافق برگزاری همه‌پرسی در اقلیم کردستان عراق مدعی هستند که به دلایلی، شکل‌گیری دولت مستقل اقلیم کردستان در شمال عراق منطبق با منافع ملی ایران است. اهم دلایلی که این گروه بر می‌شمرند به این شرح است : کردها یکی از اقوام ایرانی هستند و آداب و سنن مشترکی مثل نوروز و نیز اسطوره‌های ایرانی ماننده اسطورۀ کاوه آهنگر دارند. ایران به‌عنوان مرکز جهان ایرانی باید از هم تباران ایرانی خود در فراسوی مرزهای جغرافیایی حمایت کند. همچنین این گروه تأکید می‌کند با شکل‌گیری دولت مستقل کردی در شمال عراق ، عملاً آن بخش از جامعۀ عراق که زمینه‌های تاریخی مناسبی برای رشد جریان‌های پان عرب یا تکفیری دارد، از مرزهای ایران دور شده و در واقع ایران تنها با دو گروه از دوستان خود یعنی شیعیان و کردها دارای مرز مشترک خواهد بود و این شرایط به نفع امنیت سرزمینی ایران است. همچنین این گروه مدعی است که از زمان شکل‌گیری دولت اقلیم کردستان عراق تاکنون گروه‌های تجزیه طلب چپ مستقر در اقلیم کردستان عراق اجازۀ عبور و مرور از مرزهای کشور را نداشته و در نتیجه کمتر اقدامی علیه امنیت ملی ایران ساماندهی شده است. بر مبنای این دست از استدلال‌ها ، این دسته مدعی‌اند تأسیس کشوری کرد در مرزهای غربی کشور می‌تواند زمینۀهمگرایی ایران به‌عنوان برادر بزرگتر با کردهای عراق را فراهم نماید تا جایی‌ که یکی از نویسندگان تشکیل دولت کردستان در مرزهای غربی را تشکیل «ایران دوم » ارزیابی می‌کند.

مخالفان چه می گویند ؟

گروهی از کارشناسان و تحلیلگران کشورمان، تغییر مرزهای سیاسی و سرزمینی در عراق را پدیده‌ای مخرب و مغایر با امنیت ملی ایران ارزیابی می‌کنند. این گروه تأکید دارد که در چند دهۀ گذشته مبنا و اساس سیاست اصولی و پایدار ایران حمایت از تمامیت سرزمینی کشورها و دولت – ملت‌ها و مخالفت با هر نوع تلاش تجزیه طلبانه در منطقه و کشورهای فرامنطقه‌ای است. به سخن دیگر، این گروه مدعی است که نباید سیاست اصولی ایران در دفاع از تمامیت سرزمینی کشورها تحت تأثیر رویدادهای جاری قرار گیرد ، به ویژه آنکه ایران با دولت مرکزی عراق دارای روابط راهبردی است و هر نوع تضعیف این دولت به ضرر منافع ملی است.

از دیگرسو ، این گروه نگرانی خود را از دخالت اسرائیل در رویدادهای منطقه پنهان نمی‌کند. به سخن دیگر، این دسته معتقدند تغییر مرزهای عراق موجب خدشه واردشدن بر نظم ژئوپولیتیک منطقه‌ای شده و بی‌نظمی ناشی از این تغییرات ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک زمینۀ بی‌ثباتی و  بحران‌های مهارناشدنی طولانی و عمیقی در آینده در منطقه را فراهم خواهد کرد. افزون بر آنکه بر سر مناطق استراتژیکی چون کرکوک و موصل و سایر مناطق مورد مناقشه میان بغداد و اربیل هم نه تنها توافقی به چشم نمی‌خورد بلکه نشانه‌های روشن و زیادی برای هر نوع پیشامد مهلکی چون درگیری نظامی هم به چشم می‌خورد. ضمن آنکه بحران‌های درونی اقلیم کردستان عراق چون اتمام دورۀ ریاست اقلیم کردستان عراق، حضور نداشتن اپوزیسیون در مجلس محلی، مشکلات اقتصادی گسترده اقلیم و تعمیق شکاف میان جریان‌های سیاسی در اقلیم کردستان عراق و… هم مزید بر علت شده و افق و چشم‌انداز امیدوار‌کننده‌ای از امنیت پایدار در اقلیم مشاهده نمی‌شود ، به ویژه آنکه نیروهای سیاسی اقلیم تجربۀ دردناک و خونینی از جنگ داخلی نیز در کارنامه‌شان ثبت شده است .

این گروه همچنین دربارۀ سیاست‌های اقلیم کردستان عراق دربارۀ  گروه‌های تجزیه‌طلب ایرانی مدعی است که دولت اقلیم کردستان عراق در دو و نیم دهۀ  گذشته از گروه‌های تجزیه طلب ایرانی به اشکال مختلف حمایت کرده و هزینه‌های زیادی برای تقویت این جریان‌های چپ و تجزیه طلب صرف کرده است. در حالی که حقوق کارمندان اقلیم کردستان کاملاً پرداخت نمی‌شود، بودجه‌های این گروه‌های چند گانه پرداخت شده است.

پرچم  اسرائیل  در  کنار  پرچم  اقلیم  کردستان

کارشناسان هشدار می‌دهند که دولت اقلیم از گروه‌های تجزیه طلب مستقر در اقلیم کردستان عراق به‌عنوان ابزاری سیاسی و امنیتی و نظامی برای چانه زنی با  کشورهای منطقه استفاده می‌کند؛ یعنی دولت اقلیم از سویی احزاب تجزیه طلب را در خاک خود جای داده است، برای آنها پایگاه‌های متعدد آماده کرده و این گروه‌ها را در آن پایگاه‌ها مستقر نموده است. همچنین هزینه‌های سنگین تدارکاتی و مخارج روزانه آنها را تأمین می‌کند و برخلاف پیمان‌نامه‌ها نه تنها اقدام به خلع سلاح این گروه‌ها نکرده بلکه در سال‌های گذشته بودجه‌های اقلیم را صرف تقویت و سازماندهی و آموزش این گروه‌ها کرده است و حتی در سال‌های اخیر با استفاده از کمک‌های نظامی طرف غربی به دولت اقلیم بخشی از سلاح‌های نیمه سنگین و سبک اهدایی یا خریداری شده از طرف‌های خار جی را به احزاب تجزیه طلب اهدا کرده است .

کارشناسان مخالف همه‌پرسی اقلیم استدلال می‌کنند، رسانه‌های احزاب اصلی اقلیم کردستان عراق بخشی از برنامه‌های خود را اختصاص به ایران داده‌اند.  در این رسانه‌های مکتوب و دیداری و شنیداری برنامه‌های زیادی تولید و بازنمایی نامناسب از اوضاع ایران در دستور کار رسانه‌ای اقلیم کردستان عراق قرار دارد. این گروه همچنین مدعی است  کتاب‌های درسی مقاطع تحصیلی مختلف اقلیم کردستان عراق دارای محتواهای ضد ایرانی است .

با استدلال‌هایی از این دست ، این گروه مصر است هر نوع تغییر در مرزهای سرزمینی کشور عراق می‌تواند ضمن گسترش بحران به سایر حوزه‌ها و کشورهای منطقه، منافع ملی ایران را نیز تحت تأثیر خود قرار دهد. چرا که تجربۀ دولت نیمه مستقل اقلیم کردستان عراق مسئولیت‌های خود در زمینۀ حسن همجواری با ایران را به خوبی ادا نکرده است .

چه باید کرد ؟

جدای از استدلال‌های مخالفان و با توجه به ادلۀ موافقان همه‌پرسی، تحولات جاری در عراق و اقلیم کردستان عراق نشان می‌دهد که بیش از هر زمان دیگری کشور عراق با چالش‌ها و بحران‌های فراوانی دست به گریبان است و این وضعیت به شکلی مستقیم و عمیق و چندجانبه می‌تواند منافع ملی و حتی امنیت ملی ایران را تحت تأثیر خود قرار دهد . بر این مبنا ضروری است تا دستگاه‌های ذیربط با استفاده از توان کارشناسی و تخصصی کشور و نیز استفاده از تجارب پیشین برای مدیریت شرایط پیچیدۀ حاضر اقدامات لازم را در دستور کار قرار دهند :

بررسی سناریوهای محتمل در کوتاه مدت و میان مدت و طراحی سیاست‌های واقع بینانه در مواجهه با هر سناریوی محتمل با استفاده از توان کارشناسی کشور یکی از اولویت‌های کشور است که باید در دستور کار نهادهای ذیربط قرار گیرد. در همین زمینه ضروری است تا نهادی تخصصی و متمرکز بر تحولات اقلیم کردستان عراق در دولت و متشکل از وزارتخانه‌های خارجه و کشور و سایر وزارتخانه‌های مرتبط شکل گیرد تا با رصد تحولات این منطقه زمینه اتخاذ سیاست‌های کارشناسی شده و اصولی و مبتنی برسیاست‌های کلی کشور فراهم آید .

در این زمینه باید تلاش کارشناسان بر این متمرکز شود تا در هر نوع سیاستگذاری و برنامه‌ریزی ، روابط تاریخی ملت ایران با کردهای شمال عراق و دولت منطقه‌ای عراق و نیز سایر جریان‌های سیاسی در کانون توجه قرار گرفته و به نحوی سیاستگذاری نشود که این روابط مخدوش یا سرد شود.  روابط ایران با اتحادیۀ میهنی ، به رهبری آقای جلال طالبانی و نیز حزب دموکرات کردستان عراق ، به رهبری أقای مسعود بارزانی و سایر جریان‌ها روابطی تاریخی و دوستانه و راهبردی است . تعمیق این روابط و برطرف کردن گلایه‌ها و مسائل پیش رو از طریق گفت‌و‌گو و دیپلماسی امری ضروری است .

تقویت رفت و آمد‌های میان طرفین به ویژه با حزب دموکرات کردستان عراق و جناح‌های مختلف اتحادیۀ میهنی کردستان عراق و جریان گوران و گروه‌های اسلامی باید بیش از گذشته در دستور کار قرار گیرد تا ضمن بازبینی سیاست‌های گذشته و اعلام رئوس نگرانی‌ها و مسائل فی ما بین، نسبت به ترسیم افق‌های تازه در روابط ایران با این گروه‌های کرد عراقی اقدام شود .

برگرفته از :  پایگاه ایران آنلاین ، سوم مهر ۱۳۹۶  (با ویرایش )