مریم میرزاخانی ، دانشمند ایرانی

 اشاره :

با درود به دوستان . نوشته ای از روزنامه شرق ، دوشنبه ۲۵ تیرماه ۱۳۹۶ را تقدیمتان می کنم . این نوشته مانند بسیاری از مطالب ارزشمند، امروز از بین رفته و یا در سبزی فروشی ها برای پیچیدن سبزی به کار برده می شود. اما در سطر دوم این سوگ نامه ، از علمای کشور ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی و یا خیام نام می برد که ما هزاران نخبۀ دیگر نظیر آنها را در طول تاریخ داشته ایم و قدر آنها را چه در زمان حیاتشان و چه هم اکنون به خوبی بجا نیاورده و نمی آوریم. آیا تمام کارهای این استادان و نوابغ به زبان فارسی کنونی ترجمه شده است ؟ آیا تعلیمات آنها در زندگیمان به کار برده شده است؟ آیا هم اکنون قدر میلیون ها ایرانی را که به دلایل گوناگون  مجبور به جلای وطن شده و به ناچار علم، مغز و اندیشه خود را در خدمت دشمنان ملت ، به ویژه آمریکا نهاده اند ، شناخته ایم ؟ آیا از آنها دعوت کرده ایم که در امور کشورداری و علم و صنعت با مسئولان کشور همکاری کنند و ما را از تنگناهایی که دانش و صنعت کشور با روبرویند ، بیرون بکشند.

مسلما پاسخ منفی است. امثال امام محمد غزالی ها در زمان حیات خود ، ابوعلی سینا و فارابی ها را ملحد می نامیدند و می گفتند آنها به دنبال فلسفۀ دنیوی رفته و فلسفۀ اُخروی را فدا کرده اند. آیا هم اکنون قدر استادان واقعی و شایسته را می دانیم و یا با کوچکترین اعتراض آنها ، آنها را بازنشسته می کنیم تا به ناچار یا در گوشه ای در داخل کشور با  گمنامی به کاری غیرعلمی سرگرم شوند و یا جلای وطن کنند و علم خود را در اختیار اجنبیان بگذارند . مگر هم اکنون سردم داران کشور با علم و صنعت غرب قهر کرده و فراورده های حاصل از فلسفۀ دنیوی غرب را پس می زنند؟ آیا از تلویزیون، رایانه، هواپیما و وسائل آزمایشگاهی و یا ابزارهای پزشکی و ابزارهای جنگی اختراع شده به وسیلۀ غرب استفاده نمی کنند؟

کشور آمریکا به وسیلۀ جنگجویان و ماجراجویانی تصرف شد که خون سرخ پوستان را به زمین ریختند و اما نخبگان خارجی را با هزاران حیله به کشور خود جلب کردند. همین خانم میرزاخانی بورسیۀ دانشگاه هاروارد بود و با پول این کشور مانند میلیون ها خارجی دیگر به آمریکا خدمت کردند و این کشور را قدرتمند ترین کشور دنیا کرده اند ؟ هم اکنون بیشتر ساکنان این کشور از نظر فهم عمومی در ردیف پایین ترین اجتماعات بشری قرار دارند. از انتخابات آمریکا به خوبی همین نتیجه به دست می آید . در همین چهل سالۀ اخیر دو دوره (۸ سال) ریگان کابوی و سه دوره بوش پدر و پسر ابله او ( ۱۲ سال) بر آمریکا حکومت کردند . و اما صحبت از اوباما نمی کنم ؛ چون  وجود ۸ سالۀ ایشان بر سریر قدرت در امریکا فقط تظاهری به وجود دمکراسی ظاهری در آمریکا بود وگرنه اوباما در مجلس نمایندگان و سنای آمریکا قدرتی نداشت و نتوانست کار شایسته ای ، آنطور که می خواست ، انجام دهد. هم اکنون نیز یک بساز و بفروش دیوانه به نام ترامپ قدرت اصلی کشور را در دو مجلس در دست گرفته است. با وجود آنکه آمریکاییان به مدت یک و نیم قرن، ۴۰ در صد آلودگی کنونی سیاره زمین را به وجود آورده اند، اکنون این رئیس جمهور منتخب مردم عادی آمریکا اظهار می دارد ، «گرمایش زمین افسانه ای است که چینی ها ساخته اند! »  دوستان درد و غم بسیار است و گرفتاری های اجتماعی شما هم به شما مجال خواندن نمی دهد . پس بهتر است سخن کوتاه کنم و در سوگ خانم میرزاخانی با علی دینی ترکمانی همدرد شویم .

                                                                                     دکتر علی  افضل صمدی

سفر غم‌انگیز مریم میرزاخانی و درد مشترک ما

پرواز بسیار نابهنگام مریم میرزاخانی، جامعه جهانی و به‌ خصوص جامعه ما را در غم سنگینی فرو برده است. او، برای ما، یادآور نام‌های بزرگی مانند ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی و خیام در عرصه علم و دانش است. از معدود ایرانیانی است که در سنین پایین در عرصه جهانی خیلی خوب درخشید و مهم‌ ترین جایزه رشته ریاضیات، با ارزش تر از جایزۀ نوبل را در سایر رشته‌ها، به نام خود ثبت کرد. افسوس که دفتر زندگی‌اش مانند برخی دیگر از نام‌آوران ایران‌زمین، مانند فروغ فرخزاد، خیلی زود به فصل پایانی خود رسید و فرصت نیافت تا تکمیل کند آنچه را که با اتکا به قدرت نبوغ خود پردازش کرده بود. ۴٠سالگی برای آنانی که سرگشته وادی علم و دانش و هنر هستند، تازه آغاز کار است. افسوس. اما، آنچه غم ازدست‌رفتن مریم میرزاخانی را برای ما سنگین‌تر می‌کند، به جز عفریت لعنتی سرطان و سفر نابهنگامش، ارج‌ناشناسی از نابغه‌ای چون وی به هنگام حیاتش است. اگر نوابغی مانند او در کشورهای دیگر باشند، دولت‌هایشان بر سرشان می‌گذارند و قدرشان را پاس می‌دارند؛ در نظام اداری‌شان به دلیل وجود معیارهای شایسته ‌سالاری و تخصص‌ گرایی، جایگاه لازم را به طور خودکار پیدا می‌ کنند و با دسترسی به منابع مالی و انسانی، توانایی جریان‌ سازی و تولید علم و اندیشه را پیدا می‌ کنند؛ بر صدر می‌ نشینند و قدر می ‌بینند. در اینجا، آنچه اهمیت ندارد، قدر و ارج ‌شناسی از سرآمدان علمی و هنری و ورزشی است. ارج‌ شناسی نه ‌فقط در کلام که در عمل ، در میدان ‌دادن به آنان برای جریان ‌سازی. متأسفانه مریم میرزاخانی تنها ایرانی نابغه نیست که برای سال‌ها ناچار به کوچ شد و چندان ارتباطی با موطن خود نداشت. عباس کیارستمی چنین بود. بهرام بیضایی چنین است. فیروز نادری چنین است و نمونه‌ های دیگر. نه اینکه اینان دغدغه میهن و وطن را ندارند. قطعا دارند و ای بسا دغدغه ‌شان بیشتر از آنانی باشد که فکر می‌ کنند وطن ‌پرست ‌تر از دیگران ‌اند. مسئله، سازوکارهایی است که به دلیل ابتنا بر کدهای ذهنی ناسازگار با تحولات توسعه‌ ای، از جمله تعهد را بر تخصص ارجحیت‌ دادن یا ظاهر را بر باطن اولویت‌ دادن، باعث می‌ شود اینان حکم غریبه‌ هایی را پیدا ‌کنند که به طور خودکار ناچار به کوچ و غربت‌ نشینی می ‌شوند.به تعبیر جامعه‌ شناس برجسته فرانسوی، پیر بوردیو، چنین افرادی «سرمایه نمادین و فرهنگی» و به تعبیر دیگر اندیشمندان «سرمایه اجتماعی» هر جامعه‌ ای هستند، اعتبار هر جامعه‌ ای را با وجود چنین سرمایه‌ای می‌شود شناسایی کرد. همان‌ طور که فردوسی و حافظ و خیام و مولانا و سعدی و ابن سینا و بیرونی، گذشته پرافتخار و نمادین فرهنگی ما هستند و ما به آنها می‌ بالیم و احساس هویت می‌کنیم، اینان نیز سرمایه نمادین فرهنگی دوره معاصر ما هستند که به وجودشان افتخار می‌ کنیم و با این حس می‌ توانیم سری میان سرها بلند کنیم. فقط بحث هویت ‌بخشی نیست. به همان اندازه مهم، بحث سرمایه انسانی و تأثیر آن بر پیشرفت فناورانه هم هست. بدون چنین سرمایه‌ ای، امکان جذب دستاوردهای علمی و فناورانه رایج در مرزهای پیشروی جهانی وجود ندارد. برخلاف تصور رایج، سرمایه انسانی را به صورت کمی فقط با تعداد فارغ ‌التحصیلان دانشگاهی و هزینه‌ های تحقیق و توسعه نباید سنجید. سرمایه انسانی، از منظر من، دو قسمت دارد؛ قسمت رأس و سر یا سواره ‌نظام و قسمت ستاد و بدنه یا پیاده ‌نظام. دومی بدون اولی، یعنی چند میلیون فارغ ‌التحصیل دانشگاهی که بیشتر مقلد هستند. اولی بدون دومی، یعنی وجود تعدادی دانشمند برجسته که توانایی پیشبرد دانش در مرزهای جهانی را دارند ولی به دلیل نبود ستاد سرمایه انسانی، ممکن است در جریان ‌سازی اندیشه‌ ها و ایده‌ هایشان دچار مشکل شوند. بنابراین، این دو لازم و ملزوم یکدیگرند. کوچ یا فرار مغزها، موجب بی ‌سرشدن سرمایه انسانی می ‌شود. در نتیجه، دانشی که تولید می ‌شود بیشتر حکم  رونویسی (کپی ‌پیست) را پیدا می‌کند. کالایی که تولید می ‌شود بیشتر حالت مونتاژ پیدا می ‌کند. گذار از اقتصاد و جامعه مصرف ‌کننده در عرصه علم و دانش و هنر، به اقتصاد و جامعه تولید کننده علم و دانش و هنر، مستلزم حفظ سواره ‌نظام سرمایه انسانی به هر بهای لازم است. نظام حکمرانی و جامعه ‌ای که قدر چنین سرمایه‌ای را نداند، هرگز نمی‌ تواند در برابر آنچه تهاجم فرهنگی یا جهانی ‌شدن الگوهای رفتاری نامیده می ‌شود، ایستادگی کند. چنین جامعه‌ای در برابر تندباد تحولات فرهنگی ناچار به تسلیم است. تنها راه تسلیم ‌نشدن، توانایی در تعامل سازنده دوسویه است. اثرگذاشتن و اثرگرفتن است. برخی از جوامع به دلایلی مانند سابقه تمدنی ضعیف از چنین سرمایه‌ای برخوردار نیستند. طبعا، در برابر تحولات فرهنگی و همین ‌طور تحولات فناورانه جهانی آسیب ‌پذیرترند. چندان حرجی بر چنین جوامعی نیست. اما، از جامعه‌ای که سابقه تمدنی درخشانی دارد و در عرصه جهانی در حوزه‌های مختلف حرفی برای گفتن دارد، انتظار دیگری می‌رود. انتظار قدرشناسی از اندیشمندان و دانشمندان و هنرمندان و ورزشکاران برجسته و برصدرنشاندن آنان. برای مریم میرزاخانی بعد از دریافت جایزه معتبر فیلدز مراسم بزرگداشتی در داخل برگزار نشد. دانشکده ‌های ریاضی مهم ‌ترین دانشگاه ‌های ما او را برای تدریس حتی هر از چندگاه یک بار دعوت نکردند. در همایش ‌های برگزارشده، مدعو، به عنوان سخنران کلیدی نبود. در همه جا، افرادی مانند مریم میرزاخانی هستند که مهاجرت می‌کنند. اما، تفاوت مهم در این است که رابطه برخی با سرزمین مادری کلا قطع می‌ شود و برخی نمی ‌شود و می‌ توانند به عنوان سرپل ارتباطی مهمی در جهت انتقال دستاوردهای علمی و فنی رایج در مرزهای پیشرو به زادگاه مادری خود عمل کنند. برخی مصداقی از فرار مغزها هستند و برخی مصداقی از گردش مغزها. متأسفانه مریم میرزاخانی مصداقی از فرار مغزهاست. همین‌طور سایر دانشمندان و سرمایه های علمی و فرهنگی جامعه. این دردی اجتماعی است که جامعه ما به د‌لیل کدهای ذهنی تعریف ‌شده از سوی نظام حکمرانی، نمی‌تواند از چنین سرمایه های ارزشمندی بهره ببرد.

مریم میرزاخانی و نظایر او، نیازی به ذکر نامشان بعد از فوتشان ندارند. نامشان به اندازه کافی جاودانه و بزرگ هست. نیاز دارند که در زمان حیاتشان قدر ببینند و بر جایگاهی بنشینند که شایسته آن هستند .

*  علی دینی ترکمانی ، استادیار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی است .

برگرفته از : روزنامه ی شرق ، دوشنبه  ۲۵  تیرماه ۱۳۹۶ ، (با ویرایش )