ادبیات مانوی

نوشته ی : مهرداد بهار و ابوالقاسم اسماعیل‌پور

چاپ اول : ۱۳۹۴

۵۰۷  ص – ۶۵۰۰۰ تومان

ناشر : انتشارات کارنامه

«ادبیات مانوی » آخرین اثر شادروان استاد مهرداد بهار است که ۲۱ سال پس از درگذشت او به همیت دکتر ابوالقاسم اسماعیل‌پور و نشر کارنامه منتشر شده است. اسماعیل‌پور در پیش‌گفتار آورده است که هسته ی اولیه ی این کتاب در سال ۱۳۶۷ با کار گزارش ترجمه ی متون مانوی به زبان‌های فارسی میانه و پهلوی اشکانی شکل گرفت و یک سال بعد به‌صورت کار پژوهشی مشترک و جستاری درباره ی ادبیات مانوی درآمد. اما، با وجود این گفته، و به‌رغم نام کتاب، بخش مختصری از آن به « بررسی نوشته‌های مانویان» [۱] اختصاص دارد و شاید بهتر بود «متون مانوی» نام می‌گرفت. زیرا از واژه ی «ادبیات» در زبان فارسی معانی دیگری مستفاد می‌شود.

کتاب به دو بخش کلی تقسیم می‌شود: در بخش نخست کلیاتی در باب دین مانوی و اندیشه‌های گنوسی آمده و مشتمل بر دو گفتار است : گفتار اول به زندگی مانی و آثار و پژوهش‌های مانوی اختصاص دارد و گویا بهار متن اولیه ی آن را نگاشته و اسماعیل‌پور بعداً بخش‌هایی را بر آن افزوده است. در این گفتار شرح مختصری از زندگی مانی و آثار وی و پیروانش، شعائر و آداب جامعه ی مانوی، و تاریخچه‌ای مجمل از پژوهش‌های مانوی آمده است . قسمت پایانی این گفتار نیز درباره ی خط و الفبای متون مانوی به زبان‌های فارسی میانه و پارتی و آوانویسی آنها، شیوه ی قرائت و ترجمه ی این متون، و نمودار ایزدان مانوی است . گفتار دوم با نام «بحثی در اندیشه‌های گنوسی» ترجمه و تلخیص کتاب هانس یوناس با نام «دین گنوسی» [۲] به قلم مهرداد بهار است .

دکتر  مهرداد  بهار

بخش دوم ترجمه ی فارسی آن‌دسته از متون مانوی است که پروفسور مری بویس در کتاب «مجموعه ی متون مانوی به فارسی میانه و پارتی» [۳ ] گرد آورده است. با مقایسه ی گفتار اول اثر حاضر با بخش آغازین (درآمد) کتاب بویس درمی‌یابیم که مؤلفان در واقع خطوط اصلی مطالب آن کتاب را دنبال و آن را تصحیح و تکمیل کرده‌اند. قسمت اول هر دو کتاب به زندگی مانی پرداخته است که مؤلفان « ادبیات مانوی » با نقل روایات متون مانوی قبطی و نوشته‌های عربی درباره ی مانی آن را جامع‌تر و مفصل‌تر از پروفسور بویس بیان کرده‌اند.

فصل‌های دوم و سوم کتاب حاضر به جامعه ی مانوی و شعایر مانویان اختصاص دارد که، مانند فصل اول، مطالب کتاب پروفسور بویس را به تفصیل بیشتر و گاه با نقل قول مستقیم از منابع دسته اول آورده است. در فصل‌های چهارم، پنجم، ششم، و هفتم مختصری درباره ی آثار مانی، نوشته‌های مانویان، و کتاب‌هایی که مخالفان آیین مانی درباره ی آن نوشته‌اند آمده است که جز نام کتاب‌های مانی، معادلی در کتاب پروفسور بویس ندارد. در فصل‌های هشتم تا دوازدهم، که درباره ی خط مانوی و حرف‌نویسی و آوانویسی متن‌ها و روش ترجمه ی آنها به فارسی است نیز همین التقاط میان مطالب جدید و مندرجات کتاب پروفسور بویس به چشم می‌خورد. در فصل دوازدهم جدول اسامی ایزدان مانوی در زبان‌های فارسی میانه، پهلوی اشکانی، عربی، لاتین، انگلیسی، فارسی، و در مواردی سریانی و سغدی آمده است که بخش فارسی میانه، پهلوی اشکانی، و انگلیسی این نام‌ها در تألیف خانم بویس موجود است. از مهم‌ترین قسمت‌های کتاب حاضر توجه به نقدهایی است که بر کتاب بویس نوشته شده و یکی از آنها هم در متن کتاب آورده شده است.[۴] هم‌چنین قرائت‌های جدید از متون مانوی و معادل‌های تازه‌ای که پس از چاپ کتاب خانم بویس و واژه‌نامه ی آن برای برخی واژگان پیشنهاد شد، لحاظ شده که آخرین فصل گفتار اول را تشکیل داده است. البته بهتر بود که این تصحیحات و قرائت‌های جدید در بخش دوم و جزء تعلیقاتی بیاید که بر ترجمه ی متن‌های فارسی میانه و مانوی نوشته شده است.

گفتار دوم نیز، به همین روش، آمیخته‌ای از تألیف و ترجمه است. مرحوم بهار نوشته که ضمن ترجمه ی کتاب «دین گنوسی» هانس یوناس از منابع دیگری نیز بهره برده و برخی از نظرات خود را نیز به متن افزوده است. در یادداشت‌های پایان این گفتار حدود ترجمه و بهره‌گیری از این منابع با ذکر ارجاعات مشخص شده است. اما مواردی چون عقاید پیروان شمعون مجوس درباره ی خداوند وجود دارد که منبعی برای آنها نیامده است. [۵ ] از ارجاعات به اثر یوناس مشخص می‌شود که مرحوم بهار تا صفحه ی ۲۳۵ این کتاب را ترجمه کرده است. در این گفتار به تحول دین در آسیای غربی و یونان و ظهور عقاید گنوسی، طبقه‌بندی آنها و معرفی مختصر مکاتب گنوسی و مانویت پرداخته شده است. یوناس از نخستین افرادی است که دین مانی را از جمله ی مذاهب گنوسی شمرد و آن را یکی از چهار گونه ی اصلی تکوین عالم گنوسی دانست. [۶] در متن حاضر بر جدایی دو تا از این چهار گونه، آیین گنوسی سوری – مصری و آیین گنوسی مانوی که یوناس آن را تحت تأثیر ثنویت ایرانی می‌داند، تأکید می‌شود.

بخش دوم کتاب ترجمه و تعلیقات متن‌های مانوی فارسی میانه و پهلوی اشکانی کتاب بویس به همراه فهرستی از تازه‌ترین پژوهش‌های مانوی و واژه‌نامه‌ای بسیار مختصر با عنوان «فرهنگ واژگان و اصطلاحات مانوی» است. معیار انتخاب واژه‌های این واژه‌نامه مشخص نیست، چه بسیاری از آنها مانند «اباختر» و «انوشه» و «پذیرفتار» و «هلیدن» جزء واژگان معمول و واژگانی مانند «همپرسگی» در شمار اصطلاحات فارسی میانه ی زردشتی نیز هستند.

متن‌ها بر اساس موضوع به شش کتاب تقسیم شده‌اند و در ترجمه ی آنها از «فرهنگ واژه‌های فارسی میانه و پهلوانی» پروفسور دورکین، که جدیدترین واژه‌نامه در این زمینه است، استفاده شده است. هم‌چنین آن دسته از متون که پروفسور زوندرمان بازسازی و قرائت کرده و در کتاب پروفسور بویس نیست، در این‌جا آمده و ترجمه شده‌اند. همین شمول و روزآمدبودن این بخش از کتاب حاضر را بر آثار فارسی مشابه که متون مانوی فارسی میانه و پهلوانی (پارتی) را ترجمه کرده‌اند، برتری می‌بخشد.

به این ترتیب، «ادبیات مانوی» در واقع ترجمه ی کتاب پروفسور بویس است که با اجازه ی صاحب اثر صورت گرفته و «مؤلفان» مقدمه ی آن را تفصیل داده، متونی را به آن اضافه کرده، تعلیقات مبسوطی بر آن نوشته و ترجمه ی بخشی از کتاب «دین گنوسی» هانس یوناس را نیز بدان افزوده‌اند. همین امر سبب شده که برخی مطالب کتاب تکراری باشد. ذکر متونی که مخالفان مانی و گنوسیان درباره ی آنها نوشته‌اند از جمله ی این مطالب تکراری است که یک بار در گفتار اول ذیل عنوان «نوشته‌های دیگران درباره ی مانی و آیین او» آمده است و دیگر بار در گفتار دوم که ترجمه ی کتاب یوناس است.

دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور

در فصل چهارم، مطالعات گنوسی و منابع آن، مختصراً تکرار شده است. به‌طور کلی با وجود کوششی که برای یکدست کردن کتاب انجام گرفته ناهماهنگی میان بخش‌های مختلف آن، تحت تأثیر شرایط ویژه ی انتشار اثر به علت درگذشت مرحوم بهار در میانه ی کار، همچنان مشهود است. دکتر اسماعیل‌پور در پیش‌گفتار کتاب اشاره کرده است که صورت اولیه ی کتاب در سال ۱۳۷۳ حاضر بوده و یکی از دلایل تأخیر در نشر کتاب روزآمدکردن مطالب دو گفتار نخست آن بوده است، اما متأسفانه مطالب این دو گفتار چندان روزآمد نیستند. برای نمونه بجا بود اگر در نخستین فصل کتاب از مقاله ی فرانسوا دوبلوا درباره ی نام همزاد مانی، که دین را به او وحی کرد، یاد می‌شد. در نسخه‌های موجود «الفهرست» این نام به‌صورت «توم» آمده و به معنای همزاد است. دوبلوا این واژه را همان «توأم» می‌داند که الف همزه ی آن در نسخه‌ها فوت شده است. هم‌چنین بهتر بود گفتار دوم به بحث‌هایی که در دهه‌های اخیر بر سر حضور عناصر ایرانی در مانویت درگرفته است، اشاره می‌شد که پرودز اکتور شروو، ایران‌شناس نروژی، نیز مقاله‌ای در این باب نوشته و این مقاله به فارسی ترجمه شده است. شخص اخیر در سال ۲۰۰۶ جزوه‌ای مختصر به نام «راهنمای مانویت»، به زبان انگلیسی، منتشر کرده است که بخشی از آن به منابع موجود درباره ی دین مانی اشاره دارد. انتظار می‌رفت کتاب حاضر که با چنین تأخیری منتشر شده است، حداقل با استفاده از چنین آثاری بخشی را که با عنوان «تازه‌ترین پژوهش‌های مانوی» در صفحات ۴۴۵ تا ۴۵۱ کتاب آمده و عناوین ذکرشده در آن از سال ۲۰۰۰ جدیدتر نیستند، پربارتر و روزآمدتر می‌ساخت. علاوه بر این، بیشتر مطالب این دو گفتار، به ویژه گفتار اول، در زمان آغاز نگارش کتاب در زبان فارسی نظیری نداشت، اما اکنون در بسیاری از کتاب‌هایی که پس از آن تاریخ درباره ی مانویت منتشر شده‌اند، آمده است. هم‌چنین دسترسی به کتاب‌های غیرفارسی نیز برای مخاطب آشنا به زبان‌های خارجی بسیار آسان‌تر شده و خواننده می‌تواند به‌راحتی به بسیاری از منابع در این قسمت‌ها دست پیدا کند. چنین کاستی‌هایی گرچه بیشتر به سبب تأخیر بیست‌ساله در نشر «ادبیات مانوی» است، از شمار مخاطبان آن خواهد کاست. به نظر می‌رسد، افراد ناآشنا به زبان‌های فارسی میانه و پهلوی که قصد استفاده از متون مانوی نوشته‌شده به این زبان‌ها را دارند، طیف اصلی مخاطبان کتاب را تشکیل دهند و بیش‌ترین استفاده را از بخش ترجمه ی متون آن ببرند. شاید اگر کتاب زودتر منتشر می‌شد، دایره ی مخاطبانش افزایش می‌یافت و پژوهشگران آیین گنوسی و دین مانوی نیز از آن بهره ی بیشتری می‌بردند.

«ادبیات مانوی» نخستین کتاب چاپ اولی است که نشر کارنامه پس از درگذشت محمد زهرایی، بنیادگذار نشر کارنامه، منتشر می‌کند. کتاب پاکیزه، خوش‌ظاهر، و صاحب استانداردهای بالای نشر است و نشان از آن دارد که محمد زهرایی کار خودش را تمام و کمال به‌پایان برده و راهی را که می‌باید، پیموده و به مقصد رسانده و میراث حرفه‌ای خود را به دست اهلش سپرده است. گرافیک و کتاب‌آرایی «ادبیات مانوی» چشم‌نواز است و به بهترخوانده‌شدن متن کمک می‌کند. تصاویری که از آثار هنری مانوی در کتاب آمده، هم آرایش خوبی دارند و هم با کیفیتی بالا و مثال‌زدنی چاپ شده‌اند. صحافی و جلدسازی کتاب هم، مانند دیگر آثار نشر کارنامه، پاکیزه و بی‌نقص است.

پی نوشت ها :

 ۱.عنوان بخش پنجم گفتار اول است و صفحات ۳۹ تا ۴۳ را در بر می گیرد.

۲. Jones Hans, The Religion : Message  of  Alien  God  and  the  Beginning  of  Christionity , Third  edition , Revised , 1970 .

 ۳. Mary Boyce, A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica 9, Leiden-Tehran-Liège, 1975.

 ۴. نقد مرحوم دکتر احمد تفضلی بر واژه نامه ی متون مانوی پارسی میانه و پهلوی ( پارتی ) .

Ahmad  Tafazzoli “A  Review  on  Word-list  of  Manichaean  Middle  Persian  and  Parthian  “, BSOAS , XLII/3,pp.568-570 .

۵. «شمعون مجوس» در بخش پنجم گفتار دوم کتاب مورد بررسی، ص ۱۲۳.

۶. Rudolph Kurt, “Gnosism”, iranicaonline.org, Last updated: April 15, 2009.

برگرفته از : مجله ی نگاه نو ، سال بیست‌وپنجم ، تابستان ۱۳۹۴ ، صفحه ی ۲۳۶ تا ۲۳۹  .