تربیت دینی در آیینه‌ی شاهنامه‌

نوشته: علی محمد  آقاعلیخانی

چاپ اول: ۱۳۸۹

۲۷۲ صفحه – ۴۷۵۰ تومان

ناشر: مولف با همکاری انتشارات مهکامه

« تربیت دینی در آیینه شاهنامه » پژوهشی از علی محمد آقاعلیخانی است که در آن کوشیده شده است که رویکردهای تربیتی شاهنامه، دسته‌بندی و تبیین شود. نویسنده از آن رو که شاهنامه را نمایه فرهنگ دیرین ایرانی می‌شناسد، دستیابی به بخشی از فلسفه تربیتی ایرانی ـ اسلامی را در گرو شناخت و بررسی مسایل تربیتی این اثر می‌داند.

کتاب « تربیت دینی در آیینه شاهنامه » در پنج بخش تدوین شده است و گامی برای شناخت مساله تربیت و محورها و بنیادهای آن در فرهنگ ایرانی است. بخش اول کتاب «کلیات» عنوان گرفته است و دربرگیرنده موضوعاتی عام برای ورود به مباحث اصلی است.

نویسنده در آغاز از روند جهانی شدن و تاثیرپذیری فرهنگ‌ها از آن سخن به میان می‌آورد و اشاره می‌کند که باید کوشید در اثر همراه شدن با جریان جهانی، کلیت فرهنگ ایرانی و هویت ملی آسیب نبیند. از سویی دیگر، توجه به تاریخ و بازخوانی فرهنگ را ضروری می‌داند و ماندگاری آن را در گرو به روز کردن آن قلمداد می‌کند.

پس از آن انگیزه و اهداف خود را در نگارش کتاب برمی‌شمارد. از جمله آن اهداف می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ ارایه محورهای تربیت دینی آن گونه که در جامعه ایرانی مورد توجه بوده است، کمک به شناسایی هویت ایرانی، توجه دادن به این نکته که پیشینیان ما دارای جامع‌نگری شگفت‌آوری بوده‌اند و تمام جنبه‌های تربیت انسانی را در نظر گرفته‌اند. سپس به کوتاهی به شناخت فردوسی و شاهنامه ، زیر عنوان « فردوسی کیست؟ » و « شاهنامه چیست؟ »، می‌پردازد.

در بحث « شاهنامه را چه اندازه می‌شناسیم؟ » که یکی دیگر از موضوعات بخش اول است، از پیوند شاهنامه با اسطوره‌شناسی (میتولوژی ) و تاریخ سخن گفته می‌شود و  این کتاب را منبعی مهم برای شناخت فرهنگ باستانی ایران می‌داند و پیوند آن را با ادبیات پهلوی گوشزد می‌کند. از سویی دیگر، به سبب محتوای ژرف و چند سویه شاهنامه ، این اثر را پلی میان فرهنگ باستانی ایران و فرهنگ پس از اسلام می‌شناساند و از ارزش گرانبهای آن برای زنده نگهداشتن زبان فارسی گفت‌وگو می‌کند.

تاثیر شاهنامه بر ادبیات فارسی نیز موضوع دیگری است که با خواننده در میان گذاشته می‌شود و از هنر سخنوری و ارزش ادبی شاهنامه نکته‌هایی گوشزد و سرانجام اشاره‌وار به مساله شاهنامه و ملیت ایرانی پرداخته می‌شود.

دو جستار کوتاه پایانی این بخش از کتاب به « بازخوانی نقش و اهمیت کار بزرگ فردوسی » و « شاهنامه در نگرش ایرانیان » اختصاص دارد و به چنین بحثی می‌پردازد که اهمیت شاهنامه در چیست و ایرانیان به این اثر چگونه می‌نگرند و چگونه آمال و آرزوهای خود را در ورای داستان‌ها و ماجراهای آن می‌بینند.

مساله تربیت حقیقی و بازتاب آن در فرهنگ ایرانی

« تربیت » عنوانی برای بخش دوم کتاب است. تلقی نویسنده از مساله تربیت، رساندن و برخوردار ساختن آدمی از فرهنگ است. او تربیت را امری پیچیده و گسترده می‌بیند و می‌نویسد که انسان باید در یک بستر فکری و فلسفی مشخص و مناسب قرار بگیرد تا بتواند با به کارگیری شیوه‌های ویژه و در سایه برنامه تربیتی معین، راه کمال را طی کند. سپس دیدگاه‌های فیلسوفان و مربیان تربیتی، همانند سقراط و افلاطون و ارسطو، را پیش می‌کشد و بحث پایه‌ای «تربیت حقیقی کدام است؟» را در خور اعتنا و توجه می‌داند.

نویسنده، واژه‌های آموزش، پرورش و تربیت را به یک معنا نمی‌داند و کلمه «تربیت» را تنها برای رساندن تحول انسانی به کار می‌برد و معنی حقیقی تربیت انسانی را در کشاندن او به سوی ارزش‌ها می‌داند. آنگاه به مرور دیدگاه‌های گوناگون مربیان و فیلسوفان تربیتی می‌پردازد و نشان می‌دهد که مفهوم تربیت از چه گستره وسیعی برخوردار است.

پس از این مقدمه، او از «تربیت و فرهنگ در ایران» یاد می‌کند و به ریشه و معنا شناسی واژه «فرهنگ» توجه می‌دهد. به گونه‌ای گذرا نیز از سیر تحول و تکامل فرهنگ ایران گفتگو می‌کند و تاکید دارد که شاهنامه را می‌توان اثری دانست که در آن ساختارهای جامعه ایرانی و فرهنگ و تمدن آن، بازنمایی شده است.

مروری بر تاریخ باستانی ایران و شیوه تربیتی ایرانیان نیز از بحث‌های دیگر این بخش است.

بررسی دیدگاه اندیشمندان برای تربیت و پیوند آن با دین

بخش سوم کتاب، « تربیت دینی » نام گرفته است و تبیین مساله تربیت و نسبت آن با دین است. نویسنده برای رسیدن به چنین هدفی، دیدگاه اندیشمندانی را واکاوی می‌کند که از منظر اسلام به موضوع تربیت انسانی و به ویژه تربیت دینی نگریسته‌اند. او تلقی و برداشت کسانی چون جاحظ، قابسی، ابن مسکویه، ابن سینا، سهروردی، مولوی، غزالی و سعدی  از این موضوع را به اختصار شرح می‌دهد و برای آن که امکان مقایسه‌ای میان دیدگاه‌های دانشمندان تربیتی سایر مکاتب با اندیشمندان اسلامی فراهم شود، برخی از دیدگاه‌های آن‌ها را مطرح می‌کند. کسانی همانند: کومنیوس، جان لاک، روسو، کانت، یاسپرس و هربارت.

در ادامه، موضوع « بازخوانی مفهوم و بستگی تربیت و تربیت دینی » عنوان شده است. نویسنده با توجه به مفهوم ربوبیت، تربیت دینی را شناخت خدا به عنوان رب یگانه انسان و جهان و برگزیدن او به عنوان پروردگار خویش و تن دادن به ربوبیت او، تعریف می‌کند و عناصر اصلی این تعریف را برمی‌شمارد. سپس شاخصه‌های تربیت دینی را شرح می‌دهد و نکته مهم در تربیت دینی را وابستگی آن به عمل و الگوی عملی می‌داند. تاکید نویسنده در پایان این بخش از کتاب چنین است که دین و تربیت نه تنها اختلافی با یکدیگر ندارند، بلکه بستگی تنگاتنگی میان آنها برقرار است.

ویژگی‌های انسان آرمانی شاهنامه

عنوان بخش چهارم « انسان نمونه شاهنامه » است. نویسنده ویژگی‌های انسان آرمانی شاهنامه را در جنگ‌آوری، خردگرایی، زبان آوری و سخنگویی، همنوع دوستی و عشق به مردم، آزادگی و بی نیازی، اعتقاد به مرگ و نترسیدن از آن و پایبندی به عهد و پیمان می‌داند.

سپس نگاه تربیتی شاهنامه را مورد توجه قرار می‌دهد و در جمع بندی دیدگاه‌های گوناگونی که درباره تربیت در بخش‌های چهارگانه کتاب بیان شده است، به این نتیجه می‌رسد که انسان دارای قابلیت است، ضمن آن که وجود او دارای ابعاد و پیچیدگی‌های بسیاری است، سعادت و کمال آدمی هنگامی میسر می شود که به همه ابعاد وجودی او توجه شود، تربیت نیز تابع فرهنگ و تمدن هر ملت است.

از سویی ، دیگر دین بخش بنیادینی از ساختمان فرهنگ و تمدن هر ملت را تشکیل می‌دهد، فرهنگ غنی ایرانی هم پیوستگی ویژه‌ای با دین دارد و آمیختگی فرهنگ بالنده ایران باستان با دین و رویکردهای شاهنامه سبب شده است که در این اثر هر سخن و رفتاری برای هدایت خواننده به سوی خداگونه شدن باشد. این همان هدف نهایی تربیت دینی است.

اشاره‌های تربیتی شاهنامه

بخش پایانی و مفصل کتاب، « آموزه‌های تربیت دینی در شاهنامه »  عنوان دارد و در آن به نقل ابیات فراوانی از شاهنامه و دسته‌بندی آن‌ها پرداخته شده است. نویسنده در بخش پایانی، در جستجوی پاسخ دادن به این سوال بوده است که مصداق‌های تربیت دینی در شاهنامه فردوسی کدام‌اند؟ او محورهای موضوعی و مولفه‌های تربیتی در این کتاب را چنین برمی‌شمارد: محورهای موضوعی خداشناسی، معاد شناسی، خود شناسی، التزام عملی دینی و پذیرش نبوت و ولایت.

آنگاه با دسته‌بندی اشعار، از جای جای شاهنامه، تربیت دینی در این اثر را نشان می‌دهد. برخی از آن موضوعات که هر کدام با نقل اشعار همراه شده‌اند، عبارتند از: لزوم پرستش خداوند یکتا، توجه عمیق به گوهر و سرانجام انسان، تمسک به انبیاء، خشنودی به تقدیر الهی، پذیرش حتمی بودن مرگ، پایبندی به عهد و پیمان و راستی، اعتقاد به سیطره اراده ی الهی و بسیاری موضوعات دیگر.

ارایه چند پیشنهاد درباره انجام پژوهش‌های تربیتی درباره شاهنامه و نیز سخن کوتاه پایانی، آخرین برگ‌های کتاب علی محمد آقا علیخانی را شکل می‌دهد. نام و مشخصات منابع و مآخذ مورد استفاده نیز در انتها آورده شده است.

کتاب « تربیت دینی در آیینه شاهنامه » نوشته علی محمد آقاعلیخانی را مولف با همکاری نشر مهکامه در ۲ هزار نسخه و به بهای ۴۷۵۰ تومان در دسترس خواستاران مباحث تربیتی و دوستداران شاهنامه فردوسی قرار داده است.

به نقل از : خبرگزاری کتاب ایران