شاید برای شما هم پیش آمده باشد که نخستین باری که به شهر دیگری می‌روید ، سردرگم شوید : هاج و واج بمانید و ندانید از کجا شروع کنید؛ کجاها را ببینید ؛ در کجا استراحت کنید ، ناهار را در کدام رستوران بخورید و با چه وسیله نقلیه‌ای در شهر رفت و  آمد کنید؟

همدان از جمله شهرهایی است که در سال‌های گذشته مدیران آن کوشیده اند آن را به عنوان شهری «گردشگرپذیر» معرفی کنند. هرساله سازمان های فرهنگی همدان برنامه‌های گوناگونی برای معرفی این شهر و استان برگزار می کنند؛ اما هیچ یک از این برنامه ها به مسافر عامی ای که یک یا دو روز از تعطیلات خود را به دیدن همدان اختصاص داده، برای پیداکردن بهترین مسیر و برنامه سفر  کمکی نمی‌کند.

گردشگرانی که از توان مالی بالایی برخوردار نیستند ، نمی‌توانند هزینۀ همراهی راهنمای گردشگری را بپردازند و ناگزیرند اطلاعات ضروری خود را از راهنماهای ویژۀ اماکن تاریخی دریافت کنند. این راهنمایان هم در روزهای پرمسافر ، کمتر می‌توانند پاسخگوی پرسش‌های همۀ گردشگران باشند. گردشگر در چنین وضعی ، ناچار ، از مردم بومی کمک می‌گیرد. و از آنجا که مردم بومی هم گاهی اطلاعات کافی برای راهنمایی گردشگر ندارند ، ممکن است گردشگر از سفر خود چندان راضی و خشنود بازنگردد. اگر گردشگرانی که در روزهای نوروز همدان را به عنوان مقصد سفر خود انتخاب می‌کنند، آگاهی مختصری از اماکن تاریخی و دیدنی همدان، رستوران‌ها، اقامتگاه‌های بوم گردی و هتل‌ها داشته باشند و برنامه‌ای برای بازدید از شهر و استان داشته باشند، شاید بتوانند در کمترین زمان و با کمترین هزینه، خاطره هایی از سفری به یادماندنی و خاطره‌انگیز را  به یاد بسپارند. آنچه در این نوشتار آمده، اطلاعات تخصصی نیست و برای یک مخاطب عام نوشته شده است تا شاید گامی ، هرچند کوچک ، برای توسعه گردشگری استان برداشته شود.

هگمتانه

«هگمتانه» تپه‌ای تاریخی در شمال شرقی شهر همدان، یادآور شکوه مادی­ شهر و کاخ هفت حصار دیااکو ، نخستین پادشاه مادهاست. هگمتانه به معنی « جای گردآمدن » است و از آنجا که حکومت ماد از به هم پیوستن تیره های محلی تشکیل شده بود و سران این تیره ها به فرمان پادشاه ماد در  هگمتانه  گرد آمده بودند، به این نام نامور شد.

آنچه در تاریخ دربارۀ این تختگاه کهن آمده است، این تختگاه را چنین می شناساند : کاخی با هفت حصار از جنس سنگ­ های گوناگون و به رنگ­ های سفید، سیاه، ارغوانی، نیلی، نارنجی، نقره­ ای و طلایی را به تصویر می­ کشد. اما آنچه باستان­ شناسان از این محوطۀ چهل هکتاری کشف کرده ­اند بیشتر آثاری از روزگار هخامنشیان و اشکانیان است. ترانشۀ کاوش شده در تپۀ مرکزی هگمتانه هنوز محل بحث اهالی تاریخ و باستان­ شناسی است؛ چرا که مورخان آن را شهر مادی و باستان‌شناسان آن را سازه ­ای اشکانی معرفی می­ کنند. در این میان کشف شالی ستونی متعلق به روزگار اردشیر دوم هخامنشی حکایت از دیرینگی هگمتانه دارد و نشان دهندۀ این واقعیت است که همدان پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده و بر سر راه شاهی قرار داشته‌ است و دارای سازه­ ها و معماری کهن­ تر از معماری پارت هاست.

بخش کاوش شدۀ  تپۀ مرکزی هگمتانه که جایگاه سازه ای دفاعی با معماری ویژه است . تاریخنگاران آن را شهری مادی و  باستان شناسان آن را شهری اشکانی می دانند .

موزه ­ای که در تپه هگمتانه قرار دارد، در واقع مدرسه­ ای بازمانده از سال ۱۳۲۰ خورشیدی است که پس از خالی کردن و کوبیدن خانه ­های مسکونی پیرامون آن با تغییر کاربری به موزه تبدیل شده است. یکی از آثار ارزشمندی که در این موزه نگهداری می­ شود، اسکلت زنی ۳۰ تا ۳۵ ساله است که از گوری باستانی در تپۀ کوریجان کبودرآهنگ پیدا شده که به شیوۀ خاکسپاری جنینی در گور نهاده شده بوده است. در کنار اسکلت این زن سفال‌های شکسته‌ای قرار دارد که در گذشته همراه مرده دفن می‌کردند و در آن آب و غذا می‌نهادند تا توشۀ راه او در سفر وی از این جهان به جهانی دیگر باشد.

جنگ افزارهای هخامنشی پیداشده در  تپۀ  هگمتانه و  دیگر جایگاه های باستانی استان همدان : سر گرز ، شمشیر ، خنجر ، تبرزین جنگی

این موزه استانی از بخش ­های گوناگونی چون سفال­ های پیش از اسلام، سفال­ های دوره اسلامی، تالار فلز، تالار آبگینه و تالار هگمتانه که علاوه بر آثار پیداشده از هگمتانه سکه ­های دوره­های گوناگون در آن جای گرفته، تشکیل شده‌ است. در حیاط موزه که موزه سنگ نام دارد، آثار سنگی و خمره ­های سفالی نگهداری می­ شود. از آثار مهم موزه سنگ علاوه بر سنگ­ قبرهای دوره اسلامی می­ توان به تابوت­ های سنگی پارتی و اجزای ستون کاخ‌های هخامنشی اشاره کرد. شیرهای سنگی کوچکی که در گذشته بر مزار مرده‌ها می‌گذاشتند نیز در این موزه دیده می‌شود.

از آثار دیگری که در تپه هگمتانه قرار دارد، می­ توان از دو کلیسای استپانوس مقدس و کلیسای انجیلی نام برد. کلیسای انجیلی بازمانده از روزگار ناصرالدین شاه قاجار است؛ زمانی که برادر وی «ناصرالملک» شهردار همدان بود،  این کلیسا در کنار کلیسای استپانوس  ساخته شد.

کلیسای سنت استپانوس در  تپۀ  هگمتانه

کلیسای استپانوس متعلق به روزگار شاه سلیمان صفوی است. در کنار این کلیساها ، مدرسه ارمنیان و خانه کشیش را نیز می‌توان دید. گورستان مسیحیان در کنار کلیسای انجیلی قرار دارد و حمام ارامنه پشت کلیسای استپانوس، هنوز پابرجاست. در سال‌های اخیر از مدرسه ارامنه به عنوان «دانشگاه میراث فرهنگی» استفاده می‌شود.

گنبد علویان

باستان شناسان ساخت این بنا را به حاکمان محلی همدان که از سادات علوی بودند ، نسبت می دهند. تاریخ ساخت آن روشن نیست ولی احتمالا متعلق به سده های ششم و هفتم هجری است. کاربرد گنبد علویان نمازگاه بوده است.

ساختمان گنبد علویان با گچبری های شگفت انگیز

ارزش این بنای آجری با دیدار از گچبری‌های زیبای آن دوچندان می­ شود. تزیینات درونی بنا در سدۀ هفتم به آن افزوده شده است. گنبد علویان حدود یازده و نیم متر ارتفاع دارد و از نظر ظاهری بی­شباهت به گنبد سرخ مراغه نیست.

گنجنامه

در پنج کیلومتری جنوب غربی شهر همدان، تاریخ و طبیعت دست به دست هم داده ­اند و فضای تاریخی- تفریحی کم نظیری را پدید آورده اند . آبشار زیبای گنجنامه در کنار کتیبه ­های تاریخی بازمانده از روزگار هخامنشیان در دامنۀ الوند و درۀ عباس آباد قرار دارد. داریوش اول، شاهنشاه هخامنشی در نزدیکی هگمتانه ، پایتخت تابستانی­ اش و بر سر راه شاهی، سنگ­ نوشته ­ای از خود به یادگار گذاشته است. فرزند او ، خشایارشا نیز به پیروی از پدر فرمان داده تا سنگ­ نوشته ­ای در کنارِ یادگار پدر بنگارند. هر دو کتیبه به خط میخی و به سه زبان فارسی باستان و ایلامی و بابلی نوشته شده ­اند. متن هر دو کتیبه کم و بیش یکی است و تنها نام شاه (داریوش/ خشایارشا) در آن­ها متفاوت است.

تا پیش از آن که راولینسون انگلیسی این سنگ­نوشته­ ها را رمزگشایی کند مردم گمان می­ کردند این نوشته­‌ها نقشۀ گنجی پنهان است. به همین دلیل این ناحیه را «گنج نامه» می­ خواندند.

باباطاهر

باباطاهر شاعری آشنا ولی ناشناخته است. او از عرفای سده های چهارم و پنجم هجری است که فهلویات یا دوبیتی های بجامانده از او یادآورلهجه ای کهن از زبان پهلوی است. اگرچه با دگرگونی­هایی که گذر زمان به سخن باباطاهر تحمیل کرده چندان شباهتی به اورامه­ های کهن ندارد؛ اما هنوز هم اشعار او ، زبان حال دلسوختگانی است که گاه در آرامگاهش گرد می­ آیند و با آوازی حزین دوبیتی­ های بابا را می­ خوانند.

آرامگاه باباطاهر عریان

کار ساخت بنای جدید آرامگاه در سال ۱۳۴۶ بر اساس نقشه ای از مهندس هوشنگ سیحون آغاز شده و در ۱۳۴۹ به پایان رسیده است. مهندس سیحون در طراحی این بنا از معماری سده های هفتم و هشتم هجری الهام گرفته است . در درون آرامگاه ۲۴ دوبیتی از سروده‌های باباطاهر که بر روی سنگ مرمر کنده شده ، بر دیوار ها جای داده شده است.

یک دوبیتی از باباطاهر که بر روی سنگ کنده شده است .

نوای اندوهبار درویشی که گاهی دوبیتی‌های باباطاهر را به صوت خوش می‌خواند، دیدار از این بنا را برای مسافران لذت‌بخش‌تر می‌کند.

بوعلی سینا

امروزه همدان را با نام پور سینا می­ شناسند. این دانشمند فرزانه در سال ۳۷۰ه.ق در افشنه از روستاهای ایران قدیم و در نزدیکی بخارا زاده شده، امروزه به نمادی برای همدان و تشویق کنندۀ گردشگران به دیدار از همدان است. شیخ الرئیس ابوعلی حسین ابن عبدالله ابن سینا که مدتی در دربار سامانیان زیست و از کتابخانه مشهور آنان بهره مند شد ، در سال ۴۰۶ به همدان سفر کرد و در این شهر وزارت شمس­ الدولۀ دیلمی را پذیرفت؛ اما پس از مرگ او وزارت پسرش را رد کرد و راهی اصفهان شد. او مدتی به خدمت علاء الدولۀ دیلمی درآمد و سرانجام در سن ۵۸ سالگی در راه اصفهان به همدان، بیمار شد و درگذشت. پور سینا را در باغ دوستش، ابوسعید دخدوک به خاک سپردند.

آرامگاه این حکیم گرانقدر را مهندس هوشنگ سیحون به سبک معماری زمان زندگی او طراحی کرده که الهام گرفته از گنبد قابوس است. این بنا در سال ۱۳۳۰ به مناسبت هزارمین سال زاده شدن حکیم به همت «انجمن آثار و مفاخر ملی» ساخته شده است.

آرامگاه  پور سینا

از پور سینا حدود ۲۳۸ اثر بر جای مانده است که در موضوعاتی چون پزشکی، منطق، طبیعیات، ریاضیات، ستاره شناسی، الهیات، تصوف و… است.

نمایی از کتابخانۀ آرامگاه پور سینا

در کنار ساختمان آرامگاه بوعلی، عارف قزوینی ترانه سرای ملی ایران به خاک سپرده شده است. عارف قزوینی در سال ۱۲۵۹ خورشیدی زاده شد. در روزگار مشروطه او شاعر و تصنیف­ سازی بنام بود؛ اما به سبب مخالفت با جمهوری رضاشاهی به همدان آمد و سال­ ها در فقر و تنگدستی در باغ بدیع ­الحکما روزگار گذراند. البته فقر هم چیزی از مناعت طبع او نکاست و تا پایان عمر بر سر حرف خود استوار ماند. عارف در بهمن ماه ۱۳۱۲ چشم از جهان فرو بست و برای همیشه مهمان مردم همدان شد.

شیر سنگی

تپه ای باستانی که امروزه به شیر سنگی معروف است و جایگاه مجسمه شیر سنگی است، گورستانی اشکانی- ساسانی بوده که نمونه‌هایی از تابوت­ های پیداشده در آن در موزۀ هگمتانه  نگهداری می­ شود. منابع تاریخی این شیر سنگی را یادگار روزگار ماد معرفی می­ کنند و معتقدند این شیر و قرینه­ اش در کنار دروازۀ­ هگمتانه قرار داشته که عرب ها آن را «باب ­الاسد» می­ خواندند؛ اما برخی مورخان این شیر را یادگاری از حضور اسکندر مقدونی در همدان می­ دانند و معتقدند این مجسمه به دستور اسکندر و به یاد دوست و سردار محبوب او ، هفاستیون ساخته شده است.

مجسمۀ شیر سنگی

شیر سنگی در زمان یورش دیلمیان آسیب بسیار دیده ، ولی هنوز هم می­ توان شکوه ایران کهن را در هیبت همین شیرِ حتی بی­ یال و دم نیز به تماشا نشست. شیری که مردم همدان شیره و روغن و… نذر آن می­ کردند و در مراسم تدهین، برآوردن آرزوهایشان را تمنا می‌کردند، همواره نماد دیرینگی و مانایی همدان بوده و هست.

برنامه سفر  یک روزه به همدان :

شروع بازدید از ساعت نه صبح تا هشت شب

سفر  دوروزه به همدان:

برآورد هزینه : دو وعده ناهار، یک صبحانه و یک شام بدون اقامت و حمل و نقل ۷۰تا ۱۰۰ هزار تومان. با اقامت و حمل و نقل ۱۵۰ هزار تومان

روز اول :

روز دوم:

برگرفته از : روزنامۀ همشهری همدان ، ۲۳ اسفند ۱۳۹۶ (با ویرایش )