۲۸ - اسفند - ۱۳۹۱
عقاب علی احمدی


نخستین و کهن‌ترین کتابی که در آن به جشن آتش‌افروزی  در شبی در پایان سال اشاره شده است ، کتاب « تاریخ بخارا » نوشته­ ی ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی (۲۸۶ تا ۳۵۸ هجری قمری) است. در این کتاب که به نام « مزارات بخارا » نیز شناخته می‌شود، واقعه‌ای به شرح زیر ، که در میانه­ ی سده­ ی چهارم و زمان «منصور بن نوح سامانی» روی داده است ، نقل شده است : « … و چون امیر منصور بن نوح به مُلک بنشست ، اندر ماه شوال سال سیصد و پنجاه، به جوی مولیان، فرمود تا آن سرای را دیگر بار عمارت کردند و هرچه هلاک و ضایع شده بود بهتر از آن به حاصل کردند. آن­گاه امیر به سرای بنشست و هنوز سال تمام نشده بود که چون « شب سوری » چنان­که « عادت قدیم » است، آتشی عظیم افروختند. پاره‌ای از آن بجست و سقف سرای در گرفت و دیگر باره جمله سرای بسوخت.» [ ۱ ]

نقاشی از برگزاری  جشن چهارشنبه سوری  بر دیوار کاخ چهلستون

نقاشی از برگزاری جشن چهارشنبه سوری بر دیوار کاخ چهلستون

دومین کتابی که در آن می توان نشانه هایی از برگزاری این جشن  در میان ایرانیان یافت ،  شاهنامه ی فردوسی است  که در  آن از جشنی در چهارشنبه پایان سال سخن می رود  .

در باره نیک بودن روز چهارشنبه برای برگزاری جشن در باور ایرانیان ، از داستان رزم  بهرام چوبینه با «پرموده» پسر ساوه‌شاه  آگاهی هایی می توان به دست آورد . در این داستان چنین می خوانیم : هنگامی که هر دو سپاه آماده­ ی رزم بودند، ستاره‌بینی بهرام را پند می‌دهد که :

ستاره شمر گفت بهرام را                 که در « چارشنبه » مزن کام را

اگر زین بپیچی گزند آیدت               همه  کار  ناسودمند  آیدت

یکی باغ بد در میان سپاه                از این روی و زان روی بد رزمگاه

بشد « چارشنبه » هم از بامداد        بدان باغ  کامروز باشیم شاد

ببردند پرمایه گستردنی                  می  و  رود  و  رامشگر و خوردنی

……..

……..

ز جیحون همی آتش افروختند       زمین و هوا  ار همی سوختند [ ۲ ]

گروهی از پژوهشگران  گذر سیاوش از آتش   را دستمایه ای برای پدیدارشدن جشن چهارشنبه سوری دانسته اند .چنان که در شاهنامه آمده است ، سیاوش  ، فرزند  کاووس شاه در هفت سالگى  مادر را از دست مى دهد  و  پادشاه   همسر دیگری به نام سودابه برمی گزیند . سودابه که زنى زیبا و هوسباز بود  ، عاشق سیاوش مى شود :

 یکى روز کاووس کى با  پسر                                              نشسته  که  سودابه  آمد  ز در

 ز نـاگـاه  روى  سیاوش  بدید                                                پراندیشه  گشت  و دلش  بردمید

ز عشق  رخ  او قرارش  نماند                                              همه  مهر اندر  دل  آتش  نشاند

سودابه که در اندیشه بود تا به گونه اى  ، سیاوش را به کاخ  خویش بکشاند، دختر زیبا  و جوان خود را بهانه  ی حضور سیاوش کرده و او را به نزد خویش فراخواند :

که باید که رنجه کنى پاى خویش                                       نمائى  مرا   سرو   بالاى   خویش

بیاراسته  خویش  چون   نوبهار                                       به گردش  هم  از  ماهرویان  هزار

 آنگاه  که  سودابه  سیاوش را در کاخ خویش یافت  ، به او گفت :

هر آنکس  که  از  دور بیند  ترا                                    شود   بیهش   و   برگزیند   ترا

ز من هر چه خواهى، همه کام تو                                 بر آرم  ،  نپیچم  سر از  دام   تو

من  اینک  به  پیش  تو افتاده ام                                    تن  و  جان  شیرین  ترا   داده ام

سودابه پس از آن که از مهر و دلبستگی خود به سیاوش مى گوید ، همزمان به او نزدیک مى شود و ناگاه او را در آغوش می کشد و مى بوسد :

سرش تنگ بگرفت و یک بوسه داد                           همانا    که  از  شرم  ناورد    یاد

رخان سیاوش چو خون  شد ز شرم                           بیاراست  مژگان به   خوناب  گرم

چنین  گفت با  دل  که   از کار  دیو                           مرا     دور    داراد    کیوان خدیو

 نه   من   با  پدر   بى وفائى   کنم                             نه     با    اهرمن    آشنائى    کنم

سیاوش با  خشم  و اضطراب  و دلهره  به  نامادرى  خود  گفت :

سر     بانوانى    و   هم   مهترى                          من ایدون   گمانم   که   تو  مادرى

پس از آن از جاى برخاست و عزم خروج از کاخ سودابه را کرد  ؛ اما سودابه  که از برملا شدن واقعه  بیم داشت  ،داد و فریاد کرد و درست بسان افسانه ی  یوسف و زلیخا  ، دامن پاره کرد  و گناه را  به  گردن سیاوش انداخت . بارى ،  سیاوش به سودابه  گفت  که پدر را آگاه خواهد کرد :

از آن تخت برخاست با خشم و جنگ                               بدو  اندر آویخت    سودابه   چنگ

بدو   گفت  من  راز  دل   پیش   تو                                 بگفتم     نهانى      بد اندیش       تو

مرا خیره  خواهى  که  رسوا  کنى؟                               به       پیش   خردمند   رعنا    کنى؟

بزد  دست  و   جامه   بدرید   پاک                                 به ناخن دو رخ  را  همى  کرد  چاک

برآمد  خروش از  شبستان     اوى                                فغانش  ز  ایوان    برآمد   به   کوى

در پى جار و جنجال سودابه ، کیکاووس از جریان آگاه  شد  و از سیاوش توضیح خواست  . سیاوش به پدر گفت  که  پاکدامن است  و براى اثبات آن آماده است  تا از کوه آتش بگدرد . سیاوش گفت اگر من گناهکار باشم در آتش خواهم سوخت و اگر پاکدامن باشم از آتش خواهم گدشت :

سیاوش    بیامد   به   پیش  پدر                                        یکى  خود  و  زرین  نهاده  به  سر

سیاوش  بدو  گفت   انده   مدار                                       کزین سان  بود    گردش    روزگار

سیاوش سپه را بدانسان  بتاخت                                       تو  گفتى که اسبش  بر  آتش  بساخت

ز  آتش  برون  آمد   آزاد مرد                                       لبان  پر ز خنده  به  رخ  همچو  ورد

چو بخشایش  پاک  یزدان  بود                                       دم    آتش    و    باد    یکسان    بود

سواران    لشکر   برانگیختند                                       همه    دشت    پیشش    درم   ریختند

سیاوش به تندرستى و چاپکى و چالاکى ، سوار براسب  سیاهش از آتش گدشت و تندرست  بیرون آمد   :

یکى  شادمانى  شد  اندر  جهان                                    میان     کهان        و   میان   مهان

سیاوش  به  پیش جهاندار  پاک                                    بیامد   بمالید   رخ    را   به    خاک

 که از نفت آن کوه آتش پَِـرَست                                    همه  کامه  ی  دشمنان   کرد   پست

 بدو گفت شاه ، اى  دلیر    جهان                                  که   پاکیزه تخمى   و    روشن روان

چنانى  که  از   مادر      پارسا                                   بزاید    شود     بر    جهان    پادشا

سیاوخش  را تنگ  در بر گرفت                                  ز   کردار   بد  پوزش   اندر  گرفت

مى آورد  و رامشگران  را بخواند                               همه     کام ها   با   سیاوش     براند

سه روز اندر آن سور مى  در کشید                             نبد   بر   در    گنج بند   و    کلید  !

از آنجا که  آزمایش  گذر از آتش  در بهرام شید (سه شنبه) پایانی سال روى داده بود ، از چهارشنبه  تا  ناهید شید (جمعه  یا  آدینه) جشن ملى اعلام  شد و در سراسر کشور پهناور ایران به فرمان کیکاووس سور و شادمانى  برپا  شد. از آن پس به یاد  گذر  سرفرازانه  ی سیاوش از آتش  ، ایرانیان  همه ساله  ،  واپسین شب بهرام شید (سه شنبه شب) را به یاد سیاوش و پاکى او ، با پریدن از روى آتش جشن مى گیرند  .

گذر سیاوش از آتش در یک نقاشی قهوه خانه ای

گذر سیاوش از  آتش در  یک نقاشی قهوه خانه ای

   هاشم رضی ، از پژوهشگران معاصر در باره ارتباط چهارشنبه سوری و گذر سیاوش از آتش  ، چنین می گوید : « سیاوش در پایان سال ۱۰۱۳ گیش از میلاد به دستور افراسیاب کشته شده و یک روز پس از کشته شدن سیاوش ، فرزندوی کیخسرو در روز پنجشنبه ، یکم فروردین ۱۰۱۲ پیش از میلاد در توران متولد می شود . و چون در آیین زرتشتی سوگواری در رثای مردگان جایز نیست ، پارسیان زرتشتی در آخرین شب چهارشنبه پایان سال از آتش می گدشته اند تا خاطره سیاوش به منظور دفاع از عفت و پاکدامنی ، جاودان بماند. » [ ۳ ]

در چند دهه اخیر جشن چهارشنبه سوری که در واقع جشنی برای شادمانی  مردم  ،و  دربرگیرنده ی بسیاری رسم های زیبا همچون قاشق زنی ، کوزه شکستن ، شالگردانی ،  فالگوش ایستادن و آتشبازی بود ، با همراه شدن با  کاربرد ترقه ها  و مواد آتشزای  خطرآفرین  ، چهره ای خشن یافته است و  از معنای راستین خود دور شده است ؛ تا جایی که ماجراجویی گروهی از جوانان ، سبب شده است گروهی از سالمندان و کهنسالان که ایستادن در کنار جوانان در پای آتش  را بسیار دوست می دارند ، از بیم آسیب دیدن ، نشستن در کنج خانه و پای تلویزیون را بر رفتن به کوچه و خیابان ترجیح دهند و این جشن ملی  به گونه ای  کم فروغ  برگزار شود . برای زنده کردن این رسم ها و آیین های زیبا اراده ای استوار در اندازه ملی را باید به کار بست  تا با شناساندن این رسم های زیبا  در قالب فیلم ، پویانمایی و دیگر برنامه های  دیداری و شنیداری ، بار دیگر ،  این جشن با همه رسم های آن اجرا شود و جایگاه باشکوه خود در زندگی ما ایرانیان  را بازیابد .

پی نوشت ها :

۱.ابوجعفرمحمد بن جعفر نرشخی . تاریخ بخارا . ترجمه ی : ابونصر قبادی . به کوشش : تقی مدرس رضوی . تهران ، بنیاد فرهنگ ایران ، ۱۳۵۱ ، ص ۳۷ .

۲.  فردوسی ، ابوالقاسم . شاهنامه­ ی فردوسی . به تصحیح رستم علی‌یف ، انستیتوی خاورشناسی آکادمی علوم اتحاد شوروی، جلد هشتم، مسکو، ۱۹۷۰، ص ۳۷۷ تا ۳۷۹؛ بیت آخر به نقل از نسخه­ ی دستنویس موزه­ ی بریتانیا .

۳ .   رضی ، هاشم . جشن های آتش . تهران ، انتشارات بهجت ، ص ۹۶.

 

۳ نظر

  1. محسن می‌گوید،

    با سلام. نوشتاری جالب و درخور بود. شاد برای زرتشتیان آموزنده باشد و شاید با خواندن این نوشتار دیگر به برگزاری جشن چهارشنبه سوری خرده نگیرند. و آنها هم مانند دیگر ایرانیان در برگزاری این جشن اهتمام بورزند. و کاشکی نویسنده از واژه افسانه بهره نمیبرد.

    ارسال شده در تاریخ فروردین ۳ام, ۱۳۹۲ در ساعت ۹:۴۶ ب.ظ

  2. مونا طهرانچى می‌گوید،

    بسیار عالى
    فقط کاش به زبان ساده تر هم نوشته بشود تا بتوانیم در وبسایت ها هم برای عموم به نمایش بگذاریم تا بخوانند . درود بر شما.

    ارسال شده در تاریخ اسفند ۱۹ام, ۱۳۹۵ در ساعت ۱۱:۴۸ ق.ظ

  3. عقاب علی‌احمدی می‌گوید،

    با سپاس توجه شما . یک نکته را یادآوری می کنم : در سال های اخیر با گسترش نوشتار در فضای مجازی و نبودن نظارت بر درستی یا نادرستی املای واژگان یا انشای مطالب ، نوعی متن شلخته و ولنگار فارسی پدیدار شده است که ، آهسته آهسته، دارد میراث شکوهمند نثر فارسی را نابود می کند و به فراموشی می سپرد . ما باید به یاد داشته باشیم که میراثدار شاعران و نویسندگانی همچون فردوسی ، سعدی ، حافظ ، مولوی ، نظامی ، بیهقی ، سهروردی و پور سینا هستیم . اگر ما ایرانیان نتوانیم نوشته های این بزرگان و کتاب های مهم زبان فارسی را بخوانیم ، در انتقال مقصود و هدف خود به زبان فارسی هم ناتوان خواهیم شد . پس شما این نوشته را به همین صورت در تارنمای خود بارگذاری کنید و به تنبلی برخی از هم میهنان میدان ندهید . پیشاپیش از همکاری شما سپاسگزاری می کنم .

    ارسال شده در تاریخ اسفند ۱۹ام, ۱۳۹۵ در ساعت ۱۲:۴۰ ب.ظ

نظر شما