آذربایجان و اران

نوشتۀ : عنایت‌الله رضا

چاپ اول (ویرایش اول)  : انتشارات ایران زمین ۱۳۶۰

چاپ اول (ویرایش دوم)  : ۱۳۷۲ موقوفات دکتر محمود افشار یزدی

چاپ اول (ویرایش سوم، با حروف چینی و افزودن عکس‌ها و نقشه‌ها) : ۱۳۸۵

چاپ دوم (ویرایش سوم) : ۱۳۸۶

چاپ سوم (ویرایش سوم) : ۱۳۹۰

۲۸۸ صفحه – ۱۰۰۰۰ تومان

 ناشر: نشر هزار – تلفن : ۶۶۹۲۳۹۴۶ و ۰۹۱۲۷۳۳۴۲۶۶ 

سایت فروش انتشارات هزارکرمان : www.hazarekerman.ir

سرزمینی که در شمال رود ارس و در همسایگی ایران  جای دارد، در تاریخ با نام‌های گوناگون نامیده شده است. تاریخنگاران یونانی و بیزانسی آن را «آلبانیا»؛ تاریخنگاران ارمنی آن را آغوان، آغوانک، آلوان و آلوانک ، و تاریخنگاران گرجستانی آن را «رانی» نامیده‌اند. در سنگ نوشته‌های پارتی نام این سرزمین به گونۀ «اردان» و در کتیبۀ شاپور اول، شاهنشاه ساسانی (۲۷۰-۲۴۱ میلادی) نیز پس از نام‌های آتورپاتکان، ارمنستان و بلاشکان، نام این سرزمین به صورت «آلبانیا» آمده است. در دوره‌ای تاریخنگاران یونانی، نام آلبانیا را به صورت  «آریانیه» و نام مردم آن را که روزگار کهن «آلبانوی» خوانده می‌شد، به صورت «آریانوی» آورده‌اند.

احمد کسروی، تاریخنگار برجسته ایرانی واژۀ «آران» را در زبان‌های مردم آذربایجان و ارمنستان و نیز در زبان مردم آران (سرزمین جای گرفته در شمال رود ارس) به معنای گرمسیر و زمستانگاه دانسته و معتقد اکنون نیز این واژه از میان نرفته و ترکی زبانان آذربایجان و آران نواحی گرمسیری را «آرانلوق» می‌نامند. ولی کسروی پدید آمدن نام «آران» را از معنای گرمسیری بعید می‌داند و بر این عقیده است که «آران» از واژۀ «آر» پدید آمده که نام دیگر نژاد بزرگ «ایر» یا همان نژاد آریایی است. نام این سرزمین در متن‌های تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی به صورت «الران» و «ارّان»  آمده است. کسروی بر این عقیده است که عرب‌ها پس از ورود به سرزمین «آران»، این نام را دگرگونه ساختند و به گونه‌های «الران» و «ارّان» درآورده‌اند.

« در ماه ژوئن سال ۱۹۱۸ میلادی سران حزب مساوات در سرزمین اران دولتی پدید آورده‌اند و نام این سرزمین را که بر آن فرمان می‌راندند، به «جمهوری آذربایجان» تغییر دادند حزب مساوات که عنوان اصلی آن «حزب دموکراتیک اسلامی مساوات» بود، به سال ۱۹۱۱ میلادی در شهر باکو تاسیس یافت. هدف این حزب ایجاد کشور اسلامی بزرگ و واحد تحت رهبری ترکان آسیای صغیر بود. حرب مذکور که از سیاست «پان تورکیست»ها پیروی می‌کرد و طرفدار «وحدت» همۀ ترکی زبانان جهان در «ملتی واحد» بود، در ماه ژوئن سال ۱۹۱۷ به «حزب فدرالیست‌های ترک» پیوست و با حزب مذکور کنگره‌ای متحد ترتیب داد. در نوامبر سال ۱۹۱۷ نخستین کنگرۀ حزب مساواتیان قفقاز برگزار شد و از این پس «حزب دموکراتیک فدرالیست‌های مساواتی ترک» نام گرفت. حزب مذکور در ماه ژوئن ۱۹۱۸ استقلال بخشی از قفقاز را، زیر عنوان «جمهوری مستقل آذربایجان» اعلام کرد. حال آنکه نام این سرزمین هیچگاه آذربایجان نبود.

حدود دو سال بعد در تاریخ ۲۸ ماه آوریل سال ۱۹۲۰، دولت مساوات ساقط و منقرض شد  و بلشویک‌ها، قفقاز را به تصرف در آوردند و دوباره سرزمین مذکور ضمیمه خاک روسیه  گردید .در این روزگار دولت روسیه شوروی بر سرزمین قفقاز فرمانروایی یافت . دولت جدید روسیه شوروی که هنوز در آن زمان نام « اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی » بر کشور خود ننهاده بود،نام آذربایجان را همچنان بر بخشی  از قفقاز باقی نگاهداشت . پس از چندی « جمهوری آذربایجان »  به نام « جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان » نامیده شد .

 در آن روزها ، گذاردن نام « آذربایجان » بر بخشی از قفقاز ، گفت و گوهای بسیار پدید آورد و در ایران ، به ویژه آذربایجان ، اعتراض عده کثیری از میهن پرستان از جمله گروه دموکرات های آذربایجان چون شادروانان شیخ محمد خیابانی ، اسماعیل امیرخیزی ، احمد کسروی تبریزی و بسیاری دیگر راسبب گردید و کار این اعتراض تا بدان جا  کشید که گروهی به پیروی از شادروانان اسماعیل امیرخیزی و شیخ محمد خیاباتی در صدد تغییر نام آذربایجان برآمدند .

اکنون که نود و سه سال از آن روزگار می گذرد ، از مردان سیاسی و اگاه آن زمان ، شاید کسی زنده نباشد . سال ها گذشت و ماجرا به  دست فراموشی سپرده شد . اکنون ، کمتر کسی می داند که سرزمین ترکی زبانان قفقاز نامی جز آذربایجان  داشته و هرگز به این نام نامیده نمی شده است .»

در این میان آنچه برای انجام  کار  تغییردادن نام « اران » به « آذربایجان » ، زمینه را فراهم کرد ، شکست جنبش ملی مشروطیت بود که روشنفکران  پدیدآمدن آن  و دولت برآمده از  جنبش مشروطه  را ، همچون پرتویی از امید برای بازگشتن به پیکر مام میهن ( ایران ) ارزیابی می کردند . از آنجا که جنبش مشروطیت در کار استقرار دولت « ملت محور » ناکام ماند ،  «روشنفکران ارانی در امپراتوری  عثمانی میان گروه هایی در ترکیه به جست و جوی حامیانی برآمدند . گرایش به سوی ترکان از این زمان آغاز شد .روشنفکران فققاز در آغاز دو دسته شدند که گروهی  به ایران  و گروهی به ترکیه متمایل  گشتند .رفته رفته با ضعف دولت قاجار و نامرادی های پی در پی ایران و تقسیم کشور به مناطق نفوذ بیگانگان ، دوستداران ایران دچار یاس و نومیدی شدند . »

دکتر عنایت الله رضا، تاریخنگار معاصر در این کتاب، با بررسی جغرافیایی ایران و قفقاز، مرزهای دو سرزمین «آذربایجان» در جنوب رود ارس و «اران» در شمال رود ارس را ترسیم می‌کند. در ادامه، او چگونگی ورود عنصر «ترک» به تاریخ، حرکت آن به سوی غرب، و چگونگی ورود آن به آذربایجان، قفقاز و آناتولی را نشان می‌دهد.

در فصلی از این کتاب با تیره‌های گوناگون مردمان بومی در آذربایجان و قفقاز و آناتولی و فرهنگ‌ها و زبان‌های آنها آشنا می‌شویم و از برخورد فرهنگی آریاییان آذربایجان با عنصر ترک آگاهی می‌یابیم. پاسخ به ادعاهای تاریخنگاران پان تورکیست ترکیه و جمهوری آذربایجان که ادعا می‌کنند. عنصر قومی ترک پیش از همه قوم‌های دیگر در این سرزمین ها حضور داشته است، از دیگر مطالب این کتاب است. بررسی روند ورود زبان ترکی به آذربایجان و اثبات آریایی بودن آذربایجانیان، که زبان ترکی به آنان تحمیل شده است، از دیگر دستاوردهایی است که مولف دانشمند این کتاب بدان دست یافته است.

این کتاب با گفتاری به نام « انگیزه نگارش کتاب » آغاز می شود . پس از آن پیشگفتار نویسنده بر چاپ اول کتاب را می خوانیم. در گفتاری که با نام « دو توضیح بر چاپ تازه » پس از پیشگفتار چاپ اول جای گرفته است ، نویسنده در باره نوشته ای از ابوعلی محمد بلعمی  آگاهی هایی داده است و گفته است که «بلعمی در مقام یک ادیب از جایگاهی بلند برخوردار است و  این گفته او که در جایی گفته است،  همه  سرزمین قفقاز تا دربند خزران «آذربایجان» بوده است» از دقت کافی برخوردار نیست و در این گونه تحقیقات باید رای اکثریت مولفان ، به ویژه جغرافی نگاران و مورخان ، را ملاک قرار داد.» توضیح دیگر او در باره انگیزه های محمد امین رسول زاده و گروهی از روشنفکران قفقاز در پیوستن به «پان تورکیسم» است.

پس از آن هشت بخش اصلی کتاب با این نام ها آمده است :

۱.نام آذربایجان و آلبانیای قفقاز در روزگاران کهن ؛

۲.دگرگونیهایی که در نام آلبانیای قفقاز پدید آمده است ؛

 ۳.  محدوده جغرافیایی آلبانیای قفقاز(آران ) و آذربایگان ؛

۴. نظر پان تورکیست ها در پیرامون ترکان ؛ ( ۱. آیا سرزمین  آسیای میانه از روزگاران  بسیار کهن سرزمین ترکان بود ؟ ؛ ۲. آیا توران یا تورانیان ترک بودند ؟ ؛ ۳. آیا اقوام باستانی آسیای مقدم ترک بودند ؟ ) ؛

۵. تیره و زبان مردم آلبانیای قفقاز ؛

 ۶. تیره و زبان مردم آذربایجان ؛( تیره مردم آذربایجان ؛ ۲. زبان مردم آذربایجان ) ؛

۷. کوچ ترکان و نفوذ زبان ترکی به آذربایجان ؛

 ۸. چگونه نام آذربایجان بر اران نهاده شد؟

مجموعه ای از عکس های رهبران سیاسی ایران و اعضای فرقه دموکرات در ماجرای غائله سال ۱۳۲۴ خورشیدی در استان آذربایجان ؛ کتابشناسی دکتر عنایت الله رضا ، کتابشناسی آذربایجان و نمایه  ، بخش های پایانی کتاب « آذربایجان و اران » را تشکیل داده‌اند .