اشاره : این نوشته در باره ی زمین لرزه ی احتمالی تهران نوشته ‌شده‌ است ؛ زمین لرزه ای که به گفته ی بسیاری از کارشناسان ، حدود ۲۲ سال تأخیر داشته ‌است و این تأخیر اصلاً خبر خوبی نیست ، چون تاخیر باعث انباشته ‌شدن انرژی می‌شود. انتظار می‌رود این زمین لرزه – اگر بیاید – با قدرتی بالاتر  از ۷ (در مقیاس ریشتر) روی دهد . نویسنده این مطلب با همه ی کوشش خود برای اینکه گونه ای « راهنما » و « شیوه نامه » رفتار در برابر زمین لرزه بنویسد ، در میانه ی کار ، زبان تالیف او ، در برابر عظمت چنین فاجعه ای ، به طنز گراییده است . با این وصف ، این نوشته پس از ویرایش  ، برای بازتاب دادن نگرانی های کارشناسان زمین لرزه شناس که در دو دهه ی گدشته ، بارها ، در روزنامه ها و رسانه ها « حتمی بودن رویداد زمین لرزه در تهران » را هشدار داده اند ، در « ایرانچهر » منتشر می شود ؛ باشد که دیگر کارشناسان از جنبه های دیگر ، به چاره جویی و ارائه ی راه حل به ملت و دولت برای آمادگی و برخورد با زمین لرزه پیش از درگیرشدن در دام آن ، بپردازند .

راهکارهای پیش از زمین لرزه 

• اول از همه به فکر مکانی باشید که در آن زندگی می‌کنید. بسیاری از ساختمانهای تهران ،خصوصاً در مرکز و جنوب شهر ، قدیمی هستند : خانه‌هایی بدون اسکلت فلزی. تا پیش از تصویب قانون ایمن‌سازی خانه ها در دهه ی شصت، در ساختن بسیاری از خانه‌هایی که با اسکلت فلزی ساخته ‌می‌شدند هم اصول ایمن‌سازی رعایت نمی‌شد. ضمن اینکه اصولاً بساز و بفروش‌های تهران افرادی هستند که صلاحیت ساخت خانه را ندارند و غالباً عده ای از  افراد کم‌سواد و سودجو هستند که برای سود بیشتر ، حاضرند جان شما را به خطر بیندازند و با سرنوشت مردم بازی و معامله کنند. اما این واقعیت مسلم است که خانه‌های قدیمی حتی تاب مقاومت در برابر زمین لرزه ی  ۵ ریشتری را ندارند. اگر در چنین خانه ای زندگی می‌کنید ، حتماً به فکر پیداکردن یک خانه ی ایمن باشید. شاید یک روز معیار انتخاب خانه ی مناسب را برایتان نوشتم، اما فعلاً دست ‌به ‌نقد ،اگر می‌توانید نقشه‌ای از گسل‌های تهران تهیه کنید و به شدت از  گرفتن خانه در روی مرز  گسل‌ها خودداری کنید. در مرز  گسل‌ها هیچ ساختمانی با هر درجه ی ضریب ایمنی سالم نخواهند ماند.
• ۶۰ در صد زلزله‌ها در نیمه‌شب اتفاق افتاده‌ است . بعید نیست که زمین لرزه ی تهران هم جزو همین شصت‌درصد باشد. فراموش نکنید که پس از این لباس کامل را در کنار تخت و در دسترس قرار دهید.
• همین الان که این نوشته را تمام کردید ، بروید دو تا بطری نوشابه ی خانواده ی خالی را از آب پر کنید و داخل ماشین بگذارید. حواستان باشد که همیشه آن را پر نگه دارید و دو بطری دیگر هم پر آب کنید و در جای امنی در خانه قرار دهید. من فکر می‌کنم کابینت‌های آشپزخانه جای بدی نباشد.
• مکان‌های امن خانه را از همین الان شناسایی کنید.
• یک ساک کوچک تهیه کنید. سعی کنید از نوعی باشد که دسته ی بلند دارند و روی دوش قرار می‌گیرند. یکی از این کوله‌پشتی‌ها  که در گذشته برای کوه ‌نوردی و در حال حاضر دانش آموزان از آن استفاده می‌ کنند هم خوب است . چند تا  کنسرو تن ماهی، کمی خشکبار ، قند، یک رادیوی کوچک و یک چراغ قوه داخل آن بگذارید. برای همه ی این وسایل باتری تهیه کنید و حواس‌تان باشد هر دو ماه باتری ها را عوض کنید. قوطی‌های کنسرو ماهی را پیش از سررسید مهلت مصرف عوض کنید. اگر جا شد ، بطری‌های آب را هم دارون همین ساک قرار دهید. پیچ‌گوشتی، شمع، چاقو، سوت و آچار فرانسه را هم داخل همین ساک قرار دهید. لوازم کمک‌های اولیه را در این ساک قرار بدهید: شامل یک قیچی کوچک، باند استریل، چسب، قرص آنتی‌بیوتیک و استامینوفن، قرص اسهال، الکل و داروی مسکن. اگر دارویی دارید که مصرف نکردنش باعث مرگتان می‌شود ، از آنها هم چند عددی در ساک قرار دهید. اگر از سوییچ ماشینتان دو عدد دارید ، یکی را درون ساک قرار دهید. اگر دو سوییچ ندارید ، یکی دیگر تهیه کنید و  آن را درون این ساک قرار دهید. یک بسته دستمال کاغذی رولی فراموش نشود. چند متر طناب، حوله ی کوچک، مقداری پول و طلا یک یا دو قطعه خیلی کوچک از یادگاری که خیلی برایتان ارزش دارد. ( بیخود بار خودتان را سنگین نکنید. شاید ناچار بشوید روزها این ساک را با خودتان حمل کنید. به نظر من اگر ازدواج کرده اید ، سی‌دی عروسی تان را هم بردارید .)

در این تصویر مهمترین چیزهایی را که پیش از زمین لرزه باید برای برخورد با زمین لرزه و مسائل پس از آن ، آماده کنید و دم دست بگذارید ، نشان داده شده است .

• داخل اتاق خواب را از لوستر و تابلو و آکواریوم و آینه و هر چه وسایل این چنینی است ،خالی کنید. تنها یک تخت برای اتاق خواب کافی است و احیاناً یک میز آرایش بی آینه. همین لوازم را از اتاق خواب بچه بردارید. در مورد اتاق خواب او با سخت گیری بیشتری عمل کنید.
• با خیال نسبتاً راحت بخوابید.

راهکارهای هنگام زمین لرزه

• قبلاً به شما گفتم همه ی جاهای امن خانه را شناسایی کنید: چهارچوب درها ، زیر میز ناهارخوری و کنار ستون‌ها بهترین جاها هستند.
• اگر هنگامی که خواب بودید دیدید که زمین می‌لرزد ، زیاد به خودتان زحمت ندهید ؛ چرا که  تا از گیجی خواب بیرون بیایید و هوشیار بشوید ، زمین لرزه تمام شده‌ است. مدت زمین لرزه میان سی ثانیه تا یک دقیقه است. اگر از بخت بدمان ، لرزش یک دقیقه‌ای نصیبمان شد، باز هم از جایتان تکان نخورید ؛ در جایی که هستید بمانید و سرتان را با دست های تان محکم بگیرید تا چیزی به آن نخورد. چون ساختمانی که سی ثانیه در برابر زمین لرزه ایستادگی کرده‌ است ، سی ثانیه ی دیگر هم ایستادگی خواهد کرد (ان شاء الله). اگر دسترسی شما به یکی از این نقاط امن فقط با یک گام امکان‌پذیر است ، به طرف آن بروید. اگر قرار است چند قدم تا آن مکان بردارید ، شاید بهتر باشد در جای خود سنگر بگیرید. حرکت در هنگام زمین‌لرزه ، کار بسیار سختی است.

صحنه ای از مانور زمین لرزه  که در مدرسه ها برای آمادگی بیشتر دانش آموزان برای برخورد  با زمین لرزه برگزار می شود . کنار دیوار ها  یکی از جاهایی است که در هنگام زمین لرزه می توان ایستاد  تا از آسیب در امان ماند .

• اگر هنگامی که برای اینکه خواب تان ببرد سرگرم شمارش گوسفندان بودید ، زمین لرزه آمد ، به سرعت به طرف نزدیک ترین مکان امن در درون آپارتمانتان بروید. حتما به همسر و فرزندان و کسانی که با شما زندگی می‌کنند، مکان های امن را نشان بدهید. تا پیش از اینکه زمین لرزه بیاید ، هر چند روز یک بار ، این کار را تمرین کنید.
• اگر عادت دارید کنار تختتان پارچ آب بگذارید، حتما از این به بعد ، از پارچ و لیوان پلاستیکی استفاده کنید.

راهکارهای پس از زمین لرزه

 • پس از زمین لرزه بسیار دقت کنید ؛ چرا که بیشتر آسیب‌ها از این زمان به بعد اتفاق می افتد.
• اول اینکه مراقب هر حرکت خود باشید. به هیچ وجه از تخت خارج نشوید. احتمالاً این نوشته را در مورد پاکسازی اتاق خواب از تابلو و آینه زیاد جدی نگرفتید، یا شب قبل پارچ آب و لیوان را کنار تخت گذاشته‌اید و اینها حالا تبدیل شده‌اند به بلورهای زیبای شیشه. پس از زلزله برق‌ها قطع شده‌ است و از نور خبری نیست. حواستان باشد که یک حرکت اضافی می‌تواند باعث بریدگی بسیار بد در پایتان بشود. باز هم حواستان باشد که در این شرایط که شهر به تل عظیمی از خاک تبدیل شده ، زخم بسیار راحت عفونی می‌شود. تا حالا نام بیماری هایی مانند « کزاز » و « قانقاریا » به گوشتان خورده است؟ در این وضع دارو را هم که دیگر در خواب ببینید. پس حواستان باشد به این راحتی خودتان را زخمی نکنید.

صحنه ای از مانور زمین لرزه در مدرسه ها . رفتن به زیر میز ، دانش آموزان را از رسیدن آسیب به سر و مغز در امان نگاه می دارد .

• اگر دمپایی روفرشی‌تان را پیدا نمی‌کنید، یک تکه از ملافه ی روی تشکتان را بکنید و دور پایتان بپیچید. سعی کنید کف پای تان را بسیار کلفت بپیچید. اگر همسر دارید ، به او هم پیشنهاد کنید همین کار را بکند. بسیار سریع عمل کنید ؛اما هول نشوید چرا که تا حال هر چه می‌خواسته است بشود، شده.
• به سرعت فرزند کوچکتان (تا ده سال) را بغل کنید و به طرف در بروید . به همسرتان ماموریت بدهید به طرف ساک و آب برود. اگر فرزندتان بزرگتر از ده سال است ،بگذارید خودش راه برود.
• احتمالاً چهارچوب در خانه از شکل خارج شده‌است. شاید ناچار بشوید با کمی زور آن را باز کنید. اگر خواستید با زور شانه آن را باز کنید، دقت کنید که خیلی محکم ضربه نزنید؛ چون هیچ کس نمی داند ، آیا در آن سوی در کسی هست یا نه ؟
• زیاد نگران بسته‌نشدن در خانه نشوید. نسبت خانه های نیمه ویران به افراد دزد بیشتر از آن است که به خانه ی شما هم دستبرد بزنند.
• به هیچ وجه خیال نکنید که خانه ی شما که در برابر زلزله ایستادگی کرده است ، پس از این هم جای امنی است. از خانه بیرون بروید. حتماً حتماً با لباس گرم از خانه بیرون بیایید. اگر توانستید یک پتو هم همراه بردارید؛ سرما هم به اندازه ی زلزله کشنده است. به گونه‌ای از خانه بیرون بیایید که گویی بار آخر است که این خانه را ترک می‌کنید.
• شما جلو حرکت کنید؛ بعد فرزندتان ، بعد همسرتان. اگر ناچار شدید کودکتان را در بغل بگیرید، بهتر است فردی که کودک را در بغل می‌گیرد، از عقب حرکت کند. در حین حرکت بسیار دقت کنید حتما دستان خود را به دیوار (اگر باقی مانده‌ باشد) یا نرده یا به چیزی بگیرید. بسیار احتمال دارد که زیر پایتان ناگهان خالی شود و این دست گرفتن کمک می‌کند که پرتاب نشوید.
• اگر در طبقات بالا زندگی می‌کنید ، به آرامی از پله ها پایین بیایید. چراغ قوه را شما در دست بگیرید و هر قدم را حساب‌شده بردارید و بعد نور را به عقب بیندازید تا همسر و فرزندتان بتوانند به دنبال شما بیایند. به هیچ وجه ندوید.
• اگر بوی گاز به مشامتان رسید ، چراغ قوه را خاموش کنید و سعی کنید در تاریکی راهتان را پیدا کنید. به هیچ عنوان از کبریت یا فندک استفاده نکنید.
• اگر در طی حرکت از کنار واحدهای همسایه صدای ناله یا درخواست کمک آنها را شنیدید، توجه نکنید. دقت کنید که در حال حاضر نجات جان خودتان و خانواده‌تان در اولویت قرار دارد. یک درنگ و مکث کوچک برای نجات جان آنان می‌تواند به قیمت جان افراد خانواده خودتان تمام شود.
• در حیاط آپارتمان بسیار مراقب باشید ؛ چون دهانه ی همه ی چاه‌ها حالا دیگر باز شده‌است . ممکن است کمی آجر یا سیمانی که بر روی دهانه ی این چاه ها باقی مانده است ، تنها پوششی برای یک دام برای فروبردن شما باشد. از کنار دیوار حرکت کنید تا به در برسید و زیاد تند نروید. اگر می توانید همین الان جای چاه خانه تان را پیدا کنید و آن را شناسایی کنید.

راهکارهای همکاری در نجات دیگران

• اگر فکر می‌کنید که می‌توانید با دست خالی به کمک همسایه بروید، حتماً این کار را بکنید.
• خیلی خیلی خیلی مراقب بوی گاز باشید. اگر این بو را حس کردید ، به سرعت به طرف جهت مخالف آن فرار کنید. هنگام حرکت سعی کنید از وسط خیابان یا کوچه عبور کنید (کنارهای پیاده‌رو معمولاً یکی از هزاران دهانه ی چاهی هستند که حالا دیگر سرپوش ندارند و شما به آسانی ممکن است در آنها بیفتید.)
زمانی که از کار نجات همسایه فارغ شدید، به دقت این کارها را انجام دهید.
• اگر در مرکز شهر هستید، هر چه سریع تر خود را به بیرون شهر برسانید. حتا این فکر را نکنید که به همراه زن و بچه برای نجات دادن برادر یا خواهر یا پدر و مادری که در دو خیابان بالاتر یا پایین تر از شما زندگی می کنند ، بروید. من شما را درک می‌کنم که دوست دارید برادر، خواهر، مادر یا پدر خود را هم نجات دهید؛ اما فرزندان خود را فراموش نکنید. شما سوپرمن نیستید. در ضمن اگر مجرد هستید، حتماً برای نجات افراد خانواده اقدام کنید. در این نوشته روی سخن من با افراد متأهل است.
• در صورت بروز زلزله بیش از ۳۰۰۰۰۰ علمک گاز در تهران منفجر خواهد شد. همانطور که می‌دانید ، برای اینکه گاز در لوله‌ها جریان پیدا کند ، تحت فشار به مایع تبدیل می‌شود و شکستن لوله باعث انفجار آن خواهد شد. چون در آن زمان در تهران آبی پیدا نمی‌شود که آتش را مهار کند، رفته رفته همه چیزهای سوختنی در تهران خواهد سوخت. حواستان باشد که حتی آسفالت خیابان هم که از مواد قیری تهیه شده‌اند، در حرارت خاصی شروع به سوختن می کند. اما بهترین هیزم دم دست برای آتش‌سوزی، وسایل خانه و اتومبیل‌های پر از بنزین هستند. زمانی که آبی برای خاموشی این آتش نباشد ، آتش‌های کوچک با هم متحد می‌شوند و آتش بزرگتر تشکیل می‌دهند و این روند ادامه دارد. احتمالاً کمتر از ۱۲ ساعت پس از زلزله آتش‌سوزی‌های بزرگ همه ی سطح شهر را خواهد پوشاند . اگر هر چه زودتر خود را به فضای باز نرسانید، احتمالاً در حلقه ی این آتش گرفتار خواهید شد. فرار از این حلقه‌های آتش چندان کار آسانی نخواهد بود. دودی که از این آتش‌سوزی بلند خواهد شد ، به‌شدت مسموم‌کننده و کشنده است. پس اگر در حلقه ی آتش گرفتار شدید ، زیاد نگران نباشید؛ پیش از اینکه زنده زنده بسوزید، خفه خواهید شد.

در این عکس آتش سوزی پس از زمین لرزه ی مهیب سانفرانسیسکو  در سال ۱۹۰۶ میلادی دیده می شود . در این آتش سوزی بیش از نیمی از شهر در آتش سوخت .

• نمی‌توانید زیاد به ماشینتان امید داشته ‌باشید، اما اگر در حاشیه ی شهر زندگی می‌کنید و به فرض محال دیدید که خیابان‌ها باز هستند ،حتماً از ماشینتان استفاده کنید و به طرف دروازه‌های شهر در جنوب یا غرب شهر بروید. زیاد به دروازه های شرق تهران امید نداشته ‌باشید. احتمالاً همه ی جاده‌های کوهستانی بسته خواهد شد.
• حتماً حتماً حتماً همین الان با تک تک افراد خانواده که می‌شناسید ، قرار یک فضای باز که پس از زمین لرزه بتوانید همدیگر را در آنجا ملاقات کنید ،بگذارید؛ مانند آغازگاه بزرگراه کرج  یا ورزشگاه آزادی یا پارک ملت یا …. ناچارید از چند پارک بزرگ و ورزشگاه‌ برای این گونه قرارها استفاده کنید. پس از زمین لرزه نه اتوبوسی هست که به طرف آن بروید نه تلفنی هست که از حال هم خبردار شوید. این بهترین راه برای پیداکردن یکدیگر است. بهتر است قرار ملاقات را برای تنها یک یا دو روز پس از زمین لرزه بگذارید، اما اگر فکر می‌کنید که در محل امنی زندگی می‌کنید می‌توانید قرار را برای اولین ساعات پس از زمین لرزه بگذارید. اگر جای خاصی را برای قرار مشخص نکرده ‌باشید ، بعید است به این سادگی از زنده بودن یکدیگر باخبر شوید.
• اگر فکر می‌کنید که نیاز دارید برای برداشتن پاره‌ای وسایل به داخل ساختمان بازگردید، حتماً تا صبح صبر کنید. روشنایی هوا بسیاری از خطرهای پنهان را آشکار خواهد کرد.
• به هیچ وجه در روزهای اتفاق زمین لرزه و پس از آن برای نظافت شخصی از آب استفاده نکنید. آب موجود را تنها برای آشامیدن نگه دارید.
• هر از گاهی به رادیوتان سر بزنید؛ اما بعید است برنامه‌ای از تهران برایتان پخش شود. به فرض محال اگر ایستگاه پانزدهم خرداد سالم بماند ، مجری باید خیلی بی رحم باشد که زن و بچه‌اش را ول کند و بیاید برای شما موسیقی بگذارد. اما ممکن است دو روز پس از زلزله بتوانند یک جوری رادیو را راه بیندازند.
• اگر آنقدر شانس داشتید که ماشینتان سالم و مسیر باز بود، در فرار از تهران درنگ نکنید. برای اینکه شک شما را به یقین تبدیل کنم ، چند نکته را یادآوری می‌کنم:
از جمعیت ۱۲ میلیون نفری تهران حدود ۸ میلیون نفر پس از زمین لرزه زنده خواهند ماند. هیچیک از سه سدی که آب آشامیدنی تهران ضد در پشت آنها ذخیره شده است ، ضدزمین لرزه نیستند و با چنین زمین لرزه ای خواهند شکست . پس از زمین لرزه حتی دسترسی به چاه‌ها برای استفاده از آب آنها غیرممکن خواهد بود. برای تأمین آب این جمعیت عظیم هیچ کاروان تانکری روی کره ی زمین کافی نخواهد بود. در نتیجه استفاده از آب غیربهداشتی اجتناب‌ناپذیر خواهد شد. ضمن اینکه مسئله ی تهیه ی سرپناه و خوراک رساندن به این جمعیت عظیم پس از چند روز مشکلی غیرقابل‌حل خواهدشد. از طرفی، استفاده از آب آلوده باعث همه‌گیرشدن بیماری‌های عفونی و اسهال و وبا خواهدشد و …
پس چاره‌ای نیست. باید این شهر را به قصد یکی از شهرهای ایران ترک کرد. می‌توانید پس از اینکه همراهانتان را در آنجا اسکان دادید، برای شرکت در عملیات نجات به تهران برگردید.
• در حین عملیات نجات حواستان به آتش باشد. از دست شما کار زیادی برنمی‌آید. اگر با مصالح ساختمانی سر و کار داشته‌ باشید، بهتر منظور من را خوب درک می‌کنید. به همین جهت اگر در جایی دیدید که چند نفر سعی می‌کنند فردی را از خاک بیرون بکشند، به کمک آنها بروید ؛ چون پس از آن می‌توانید از آنها خواهش کنید که برای کمک عزیزان شما بشتابند. بسیاری از  نجات‌ها در این زمان با همکاری جمعی معنی پیدا می‌کند.
• اگر خواستید برای بیرون کشیدن فردی که از زیر آوار فریاد می‌کشد بروید، دو  نکته را فراموش نکنید:
۱. اگر واقعا فکر می‌کنید می‌توانید این کار را بکنید، حتماً یک کلنگ داخل ماشینتان بگذارید. پس از زمین لرزه می‌فهمید مخترع کلنگ چه نعمتی را اختراع کرده‌است.
۲. اگر نیمی از بدن فردی را بیرون از آوار دیدید، با کمک کلنگ و احتمالاً دو سه نفر دیگر – شاید – بتوانید او را از زیر آوار بیرون بکشید. اما اگر تنها از زیر هزاران کیلو  آوار صدایش را شنیدید، بهتر است دست به هیچ اقدامی نزنید تا شاید کمک‌های خاص با وسایل ویژه برسند.
هنگام خروج همان فردی که تا نیمه در زیر آوار قرار دارد، بسیار حساب‌شده عمل کنید؛ چون یک حرکت اشتباه می‌تواند باعث شود که دیوار نیمه‌خراب روی سرش خراب شود و برای همیشه صدایش قطع شود. آیا می‌دانید یکی از بیماری‌های روانی رایج پس از زلزله ویژه ی کسانی است که با همین حرکت اشتباه، باعث مرگ عزیزی شده اند و تا آخر عمر خود را سرزنش می‌کنند که چرا آن روز آن حرکت اشتباه را  کردند؟
• یک نکته ی دیگر: همین الآن این مطلب را برای همه ی کسانی که دوستشان دارید، بفرستید : برادر ، خواهر ،  مادر و  پدر و دوستان تان .