احسان هوشمند

پرسش : « در ابتدا نگاهی به تاریخچه ی «  پ . ک.  ک  » داشته باشیم . سابقه ی « حزب کارگران کردستان ترکیه » چیست؟ »

پاسخ : «  پ . ک . ک . یکی از احزاب کُرد فعال در جنوب و جنوب شرقی ترکیه است . این حزب  در حدود سه دهه ی گذشته با در پیش گرفتن شیوه ی جنگ مسلحانه در برابر ارتش و دولت ترکیه ، در پی دستیابی به استقلال حوزه ی کردنشین بود ؛ امّا به تدریج این شعار را به کناری نهاد . درگیری های مسلحانه میان ارتش ترکیه و این حزب  ، گذشته از آن که تاکنون دهها هزار نفر قربانی و صدها هزار مجروح  بر جای گذارده ، خسارات سنگین اقتصادی و توسعه ای نیز در پی داشته است . در این سال ها وضعیت کردهای ترکیه یکی از مهمترین موانع جذب ترکیه در اتحادیه اروپا بوده است. این شرایط ، هم خسارات سنگینی بر اقتصاد و منابع انسانی و همبستگی اجتماعی در ترکیه وارد کرده و هم جنگ چند ده ساله ی فرسایشی ، خسارت های سنگینی را متوجه مردم کُرد ترکیه و اعضای پ. ک .ک.  کرده است . پ. ک . ک . توسط آمریکا و نیز اتحادیه ی اروپا به عنوان یکی از احزاب تروریست معرفی شده است . استمرار این وضعیت هم برای دولت ترکیه و هم برای پ . ک . ک . نمی تواند خوشایند باشد . »

جنگجویان پ . ک . ک .

پرسش : « رویکرد حزب عدالت و توسعه به این مشکل چه بوده است ؟ »

پاسخ : « حزب « آک پارتی » به رهبری  رجب طیب اردوغان و در قالب دولت ترکیه ، در سال های گذشته ،  فعالیت های زیادی در مناطق کردنشین ترکیه داشته است . گسترش فعالیت اقتصادی برای کاهش شکاف توسعه ای شرق و غرب ترکیه از جمله این رویکرد تازه است . در کنار توجه به توسعه ی مناطق شرقی و جنوب شرقی ترکیه ، برخی رویکردهای سیاسی در ترکیه و اصلاحات سیاسی نیز موجب شده است تا بر نفوذ این حزب در مناطق کردنشین ترکیه افزوده شود . جذب بخشی از نخبگان کُرد در حزب « عدالت  و توسعه » یا آک پارتی و نیز تقویت جریان های دینی به عنوان رقیب پ . ک . ک . در منطقه هم از تازگی این شرایط نوین است . این در حالی است که از سال ها پیش  بخش هایی از جامعه ی روستایی و عشیره ای کُرد ترکیه توسط دولت علیه پ. ک .ک .  مسلح شده بودند . برخی شمار این نیروها را بالغ بر هفتاد هزار تن می دانند . به نظر می رسد ، نخبگان دانشگاهی و تحصیل کردگان کُرد بیش از پ . ک .ک ، آک پارتی را برای فعالیت سیاسی برگزیده و در زیر چتر این حزب فعال شده باشند . نتایج انتخابات پیشین ترکیه نیز نشانی از این تحول دارد . هرچند در این انتخابات احزاب کُردی فعال در ترکیه همچون « حزب صلح و دمکراسی » به رهبری صلاح الدین دمیرتاش توانستند بیش از سی کرسی را از کرسی های پارلمان ترکیه به دست آورند ، اما پیروز واقعی این انتخابات آک پارتی بود که توانست آرای قابل توجهی از کردهای ساکن در استانبول و آنکارا و ازمیر و نیز مناطق شرقی و جنوب شرقی ترکیه را از آن خود کند .

رجب طیب اردوغان

در پیش رو بودن چند انتخابات دیگر در ترکیه و از جمله تغییر قانون اساسی ترکیه هم مزید بر این عوامل است تا پ . ک . ک . و آک پارتی رویکرد تازه ای انتخاب کنند . مهمترین نتایج ارزیابی این رویکرد تازه ، اعلام خبر خروج نیروهای پ ک ک از ترکیه است؛  هرچند ادامه ی این مسیر و چگونگی استمرار آن با ابهامات و چالش های بیشماری روبرو است و به آسانی نمی توان امیدوار بود و به سادگی بیان کرد که جنگ در ترکیه میان پ . ک . ک . و دولت به تاریخ سپرده شده است . »

پرسش : «  چه شرایطی باعث شده که بعد از نزدیک به ۳۰ سال این تصمیم گرفته شود ؟ »

پاسخ : « برخی از تحلیل گران با اتخاذ رویکرد تحلیلی- روان شناختی بر آنند تا بر نقش دستگاه های امنیتی ترکیه و به خصوص تلاش آنان برای امتیازگیری از رهبر زندانی پ. ک. ک. یعنی عبدالله اوجالان ، در این فرآیند تأکید کنند . این دسته از تحلیل گران مدعی اند که اوجالان رهبر بلامنازع پ. ک. ک. است و از دیگرسو، این رهبر زندانی یک بار بعد از دستگیری در سال ۱۹۹۹ نشان داد که برای حفظ جان و جایگاه و موقعیتش حاضر به هر نوع امتیازدهی است . وقتی اوجالان در دادگاه از آتاترک به نیکی یاد کرد و از خانواده های قربانیان ارتش ترکیه پوزش خواهی کرد ، این تصور به وجود آمد که اوجالانِ زندانی آماده ی دادن هر امتیازی است . از نظر این دسته از تحلیل گران ، در سال گذشته  ، دستگاه های امنیتی ترکیه با دو رویکرد متفاوت با اوجالان برخورد کردند .

صلاح الدین دمیرتاش

می دانیم اوجالان در دوره ی زندان چندساله از طریق دیدارهای منظم وکیلان خود ، پیام های خویش را برای حزب ارسال می کرد . دستگاه امنیتی ترکیه در سال گذشته از سویی کل تماس های وی را با بیرون از زندان قطع و دسترسی وی به وکیل یا ملاقات هایش با اعضای خانواده را ممنوع کرد؛ و از سوی دیگر، بعد از ماه ها اعمال فشار ، زندان انفرادی و قطع ارتباط با وکیلان ( که همه ی ۳۶ وکیل او در سال ۲۰۰۹ بازداشت شدند ) ، نمایندگان سازمان اطلاعاتی ترکیه و در نهایت ، رییس سازمان « میت » با وی به چانه زنی پرداختند . از نظر این تحلیل گران شرایط سخت زندان انفرادی و فشار وارده بر رهبر زندانی پ. ک. ک. او را مجبور به پذیرش پیشنهادهای سازمان میت کرد . این موقعیت دشوار برای دولت ترکیه دستاوردهای نقدی بی شماری داشته ، اما برای پ. ک. ک. و کردها دستاورد روشنی حتی به صورت نسیه نیز در بر نداشته است ؛ یعنی علیرغم اعلام آتش بس توسط پ. ک. ک. و اوجالان و سپس اعلام عقب نشینی از ترکیه ، هنوز هیچ دولتمردی در ترکیه به روشنی و با شفافیت از امتیازاتی که در برابر این اقدامات یعنی آتش بس و عقب نشنین قرار است به پ. ک. ک. یا رهبر زندانی پ. ک. ک .یا مردم کُرد ترکیه داده شود ،سخنی بر زبان نرانده است .

عبدالله اوجالان

  بر این تحلیل روان شناختی نقدی اساسی وارد است . تقلیل پدیده ی سیاسی تنها به ویژگی روان شناختی اوجالان و عدم مقاومت جدی وی ، دچار بلای تقلیل گرایی است و نمی توان پدیده ی مهمی چون آتش بس و خروج نیروهای پ. ک. ک. از ترکیه را تنها ناشی از روان شناسی اوجالان و فشارهای واردشده بر او و در نهایت ، گفتگوی میان رهبر زندانی پ. ک. ک. با رییس سازمان میت و معامله ی آنها نسبت داد . شاید این مهم می توانست در مدتها پیش از این هم صورت گیرد.

اینک بیش از ده هزار نفر از کُردهای معترض در زندان های ترکیه زندانی هستند . دهها هزار نفر از نیروهای نظامی ارتش در منطقه مستقرند . دهها هزار نفر از کردهای محلی که وابسته به ارتش هستند ، با ساز و برگ نظامی در مقابل پ. ک. ک. قرار گرفته اند . در سال های گذشته ، هزاران تن در درگیری ها تلف شده اند . عقل سیاسی حکم می کند ، برای این معما و کلاف سر در گم راه حلی یافته شود . در یکی دوسال گذشته ، افزون بر شرایط معمول ، وضعیت پیچیده حوزه ی کُردی در ترکیه ، تحولات سوریه هم به عنوان عاملی برای تثبیت موقعیت آک پارتی اهمیت پیدا کرده است .

دولت ترکیه با تمام قوا در تلاش است تا بشار اسد در سوریه سرنگون شود . بخش زیادی از تدارکات نیروهای مخالف اسد را ترکیه تأمین یا منتقل می کند. اما در میدان سوریه ، افزون بر وجود دو گروه اصلی رقیب یعنی دولت سوریه و مخالفان و ارتش آزاد ، کردهای سوریه هم در قالب چند حزب و تشکل توانسته اند در کنار مرزهای جنوبی ترکیه کنترل بخش مهمی از حوزه و محل استقرار کردها را در دست گیرند . مهمترین جریان کُردی این منطقه از سوریه که کنترل بخش های کُردی را به دست گرفته ، « حزب اتحاد دمکراتیک » یا شاخه ی سوری پ. ک. ک. به رهبری صالح مسلم است . این حزب تاکنون در برابر ارتش آزاد سوریه مقاومت کرده و حاضر به اتحاد با آن حزب نشده است .

صالح مسلم

تقویت اقتدار شاخه ی سوری پ . ک .ک . کاملاً مغایر با سیاست های دولت ترکیه است . ورود این عامل به صحنه ی تحولات سوریه برای دولت ترکیه بسیار گران تمام شده است . اینک در اطراف مرزهای ترکیه ، پ . ک .ک . در حال گسترش اقتداری روزافزون است . همچنین عدم دستیابی ترکیه به پیروزی قاطع و روشنی در سوریه موجب شده تا انتقادات زیادی متوجه راهبردها و  سیاست های دولت ، وزارت امور خارجه و وزیر امورخارجه ی معروف ترکیه ، یعنی داوود اوغلو، مطرح شود . در برابر این وضعیت و نامشخص بودن وضعیت سوریه از سویی ، و برخی گرفتاری های روزمره ترکیه به دلیل استمرار جنگ در سوریه از سوی دیگر، دولت ترکیه نیاز داشت تا با طرح مذاکره با اوجالان بتواند برای موقعیت حزب عدالت و توسعه فضای تبلیغی تازه ای مهیا سازد .

  لذا یک عامل راهبردی داخلی یعنی جنگ فرسایشی با پ. ک. ک.  و هزینه های سنگین انسانی و اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن ، در کنار چند عامل خارجی از جمله وضعیت کردهای سوریه و حتی شمال عراق در کنار مرزهای ترکیه و همچنین فشارهای بین المللی ناشی از حل نشدن مسائل مربوط به کردها در داخل دولتمردان ترکیه  و نیز دخالت ترکیه در مسائل سوریه و نارضایتی های عمومی ناشی از آن ، دولتمردان آن کشور را متوجه یافتن راه حلی برای مسئله کرده است . احمد داوود اوغلو، وزیر امورخارجه ی ترکیه و نظریه پرداز سیاست خارجی آک پارتی و دولت امروز ترکیه در کتاب « عمق راهبردی » می گوید که دولت های خارجی و فرا منطقه ای دخیل در مسئله ی کرد ، به جای حل مسئله ی کردها در پی استمرار موازنه ای وضعیت هستند تا این میدان پیروزی نداشته باشد و از این طریق امتیاز مداخله را برای خودشان محفوظ دارند . به نظر می رسد ، امروز ترکیه در پی یافتن راه حلی است که در آن با کمترین امتیاز دهی به پ .ک. ک . و بیشترین دستاورد برای سیاست های ملی و منطقه ای ، بتواند افکار عمومی را راضی نگاه دارد . در این مسیر حتی ممکن است ترکیه خطر ( ریسک ) پرهزینه ای چون تحریک  پ. ک. ک. به کشاندن جنگ با دیگر کشورهای خاورمیانه را نیز بیازماید .

داوود اوغلو

بر این مبنا ، دولت اسلام گرای « حزب عدالت و توسعه » به رهبری رجب طیب اردوغان تصمیم دشوار گفتگو با اوجالان را پذیرفت و به این ترتیب ، راه برای اعلام آتش بس توسط پ. ک .ک. و سپس اعلام خروج نیروهای این حزب در دوره ای شش ماهه از خاک ترکیه همواره شد . هرچند در ازای این تصمیم سخت تاکنون دولت ترکیه امتیاز روشن و دقیقی برای پ. ک. ک . قائل نشده است و هنوز این حزب با تعبیر سابق ، یعنی تروریست ها ، مورد خطاب قرار می گیرد و تکلیف هزاران زندانی کرد محبوس در زندان های ترکیه مشخص نیست . »

پرسش : « وضعیت کردهای ترکیه چه تفاوت هایی با کردهای دیگر کشورهای منطقه دارد ؟ »

پاسخ  : « وضعیت کردهای ترکیه  نسبت به دیگر کشورهایی که کُردها در آنجا مستقرند ، از پیچیدگی خاص خود برخوردار است . جمعیت زیاد و قابل توجه کردهای ترکیه ، وجود تنها یک حزب مسلح و سازمان یافته به نام  پ. ک . ک . و رهبری کاریزماتیک عبدالله اوجالان در این حزب و  شکاف اجتماعی و هویتی میان بخشی قابل توجه از کردها با ترک ها، موقعیت کردهای ترکیه را نسبت به دیگر کشورها متمایز کرده است . از دیگرسو ، وجود احزاب ملی گرای سر سخت در ترکیه ، که اتفاقا برخی از تندروهای آن احزاب کرد هستند ، که مخالف هر نوع امتیازدهی به پ. ک. ک. و حتی به رسمیت شناخته شدن موجودیت فرهنگی کردهای ترکیه است ، این معادله را پیچیده تر کرده است . ضمن آنکه شکل گیری ساختار یک نیروی مسلح و ارتشی ویژه و با نفوذ در ارکان سیاست در منطقه کردنشین ترکیه با هدف حفظ امنیت این منطقه موجب پیچیده تر شدن وضعیت شده است . نگرانی روشنفکران کُرد ترکیه از صادق نبودن دولت در گفتگوها و نیز بالارفتن سطح مطالبات و خواسته های گروه های کُرد درگیر در مسئله موجب شده تا به سادگی نتوان در باره ی آینده پیش بینی کرد و سخن از پایداری در آتش بس و خروج کامل نیروهای پ. ک. ک . از داخل ترکیه کرد . »

پرسش : « حزب پ . ک . ک . قبلا نیز اعلام آتش بس کرده بود . تا چه اندازه می توان امیدوار بود که این توافق اخیر پایدار بماند ؟ »

پاسخ : « در سال های ۱۹۹۳و ۱۹۹۵ و ۱۹۹۸ اوجالان اعلام آتش بس کرد . در سال ۱۹۹۹ و به دنبال دستگیری او، نیروهای پ. ک. ک. از ترکیه خارج شدند – که البته گفته می شود  ، در هنگام خروج از کشور و عقب نشینی به سوی شمال عراق ، ده ها تن از آنها توسط ارتش ترکیه کشته شدند ؛ اما این رویکرد  و اعلام آتش بس دوام چندانی نداشت و نهایتاً با شکست روبه رو شد .

برای اینکه حداقلی از شرایط برای استمرار وضعیت آتش بس ایجاد شود ، اقدامات دولت ترکیه بسیار حایز اهمیت است . آیا دولت ترکیه حاضر به آزادی کامل و یا آزادی مشروط عبدالله اوجالان و یا تغییر شرایط حبس او و تبدیل آن به حبس خانگی است ؟ آیا دولت ترکیه حاضر به آزادی هزاران نفر از کُردهای زندانی است ؟ آیا افرادی که برای سخنرانی چندثانیه ای به زبان کردی زندانی شده اند ، آزاد می شوند ؟ آیا اختیارها و اقتدار ارتش و نیروهای ویژه ارتش ترکیه در مناطق کردنشین مهار می شود ؟ آیا در قانون اساسی جدید ترکیه ، آن دسته از موادی که نافی حقوق شهروندان کرد ترکیه ای است ، لغو و مواد دیگری که ضامن حقوق مردم و شهروندان کرد ترکیه ای باشد ، جایگزین می شود ؟ آیا برای کاهش شکاف اجتماعی میان مردم عادی ترک و کرد ترکیه تلاش های جدی و همه جانبه ای صورت می گیرد ؟ آیا برای پیگیری سرنوشت صدها گمشده ی ناشی از جنگ و درگیری های سی ساله ، تلاشی انجام خواهد شد ؟ آیا برای آینده ی سیاسی پ. ک. ک. و یا احزاب وابسته و اقماری آن و امکان فعالیت قانونی آنها در ترکیه ،  راهکاری اندیشیده می شود ؟ آیا برای اسلحه ی پ. ک .ک. و خلع سلاح پ. ک. ک .راهی یافته می شود ؟ سرنوشت شعبه های دیگر پ. ک. ک. از جمله پژاک و دیگر شعبه های سوری یا عراقی پ. ک. ک. در نهایت ، چگونه رقم خواهد خورد ؟

عبدالرحمان حاجی احمدی

از سوی دیگر، برخی گمانه زنی ها تأکید دارند که ممکن است  پ. ک .ک . در بازی دیگری متوجه درگیری مسلحانه در دیگر نقاط و از جمله ایران شود . اگر این گمانه زنی ها به واقعیت مبدل شود و پ. ک. ک. یا شعبه های کوچکتر این حزب همچون پژاک در جبهه ی دیگری به جنگ و درگیری متوسل شوند ، باید شاهد تحولات تازه ای در منطقه باشیم . امری که در سال های پیش و با ایجاد شعبه های تازه ی پ . ک. ک. به دنبال جلب توجه غرب  برآمد ، اما در بلندمدت دستاورد روشنی برای پ. ک. ک. در پی نداشت . »

پرسش : « با توجه به استقلال نسبی کُردهای عراق و کنترل بخشی از مناطق کردنشین سوریه توسط کردهای آن کشور ، به نظر شما خروج پ . ک . ک . از ترکیه چه تأثیری بر وضعیت کردهای منطقه خواهد داشت ؟ »

پاسخ : « پ . ک . ک . تاکنون با کمتر حزب کُردی در منطقه دارای روابط حسنه بوده است . رهبری پ . ک . ک . دیگر احزاب کردی در عراق یا ایران و سوریه را به سختی مورد انتقاد قرار داده و فعالیت های گروهی از آنان را با تحلیل طبقاتی معرّف عشایر کرد می داند و آنها را نه حزب بلکه اتحادیه ی عشایری معرفی می کند ، و به زبان اوجالان ، احزاب دیگر را نماینده ی خرده بورژوازی کُرد می داند . از دیگرسو ، این حزب در دهه ی نود میلادی با دولت های رقیب ترکیه در منطقه روابط نزدیکی داشت و در تلاش بود تا از رقابت های منطقه ای برای دستیابی به فرصت های تازه بهره برداری کند . »

اینک شرایط منطقه دچار دگرگونی عمده ای شده است و ممکن است با تلاش دولت های فرامنطقه ای و همراهی دولت ترکیه پ. ک. ک . برای ایجاد درگیری های تازه ای با دیگر کشورها – و از جمله ایران –  وارد بازی دیگری با عواقب خطرناک و نامشخصی شود . در هفته های اخیر برخی نشریه ها و روزنامه ها و حتی شخصیت های سیاسی ترکیه ای از احتمال درگیرشدن پ. ک. ک . با ایران سخنانی بر زبان رانده اند . در سال ۲۰۰۰ نیز با همین تحلیل ها بود که عثمان اوجالان (برادر عبداله اوجالان) و دیگر رهبران وقتِ  پ. ک .ک. به تأسیس شعبه های تازه ی  پ . ک . ک . در ایران و عراق و سوریه اقدام کرد و در پی مشروعیت سازی برای  پ. ک. ک . و کاهش فشارهای طرف غربی بر این حزب برآمدند ؛ اقدامی که به جز گشودن جبهه های تازه برای پ. ک. ک. دستاورد نظامی و یا سیاسی روشنی در پی نداشت . در شرایط امروزی چنین وضعیتی به لحاظ تحلیلی چندان منطبق با عقل سیاسی نیست . مراد کاریلان ، جانشین اوجالان در پ. ک. ک. نیز تأکید کرده است که ما عقلیتی مبتنی بر گفتگو با یک طرف ، و جنگ با طرف دیگر را رد می کنیم ؛ یعنی از نظر آقای کاریلان این وضعیت پارادکسیکال منطقی نیست و پ. ک. ک. در پی جنگ در جبهه ای دیگر نیست . ضمن آنکه منافع دولت ترکیه نیز با مسلح ماندن پ .ک. ک. منطبق نیست . طرف ترکیه ای می داند استمرار فعالیت مسلحانه پ. ک. ک . حتی در جبهه ای دیگر ، می تواند هر آن اوضاع را به گذشته باز گرداند . امّا در عالم واقع ، هر اتفاقی و از جمله رودرو شدن پ. ک. ک. با دیگران – و از جمله ایران و یا دولت سوریه – ممکن است به واقعیت مبدل شود و نباید این احتمال را غیرمحتمل دانست .

مراد کاریلان

اما در کنار این احتمالات باید دید ایران و سوریه و و دولت عراق دولت منطقه ای کردستان عراق در برابر این وضعیت و شرایط تازه ، چه راهبردی اتخاذ می کنند .

هر نوع صلح و پایان خونریزی در حوزه ی کُردنشین ترکیه ، گذشته از دلایل انسانی و اخلاقی ، به دلایل گوناگون سیاسی با منافع ملی ما منطبق و همخوان است . ضمن آنکه کردها ، در هرجای دنیا بخشی از مردمان حوزه ی تمدن و فرهنگ ایرانی هستند و ما با نگرشی فرهنگی ، به حل و فصل مسائل آنان در ایران یا دیگر نقاط امیدوارهستیم . البته این فرایند به شرطی منافع ما را با مخاطره روبرو نمی سازد که در ایران بتوان با اتخاذ رویکردهای دمکراتیک و تقویت جدی مشارکت مردمی و گسترش آزادی های مدنی ، به ویژه در خصوص حوزه های سیاسی و نیز برای نخبگان قومی ، به وفاق عمیق تر ملی اندیشید ؛ در حالی که وضعیت موجود در این خصوص چندان نوید بخش نیست . »

در حوزه ی راهبردهای داخلی برای حل و فصل مسائل موجود ، راهبردهای کارشناسانه و جامعی تدوین نشده است  و مشکلات پیچیده ای نمایان است و در حوزه ی سیاست خارجی در این خصوص ، ناکارآمدی ها وناهماهنگی های بسیاری وجود دارد . راهبردهای سیاسی و بین المللی کشور مبهم است و روزمرگی آفتی است که بر حوزه سیاست ورزی دولتمردان سایه افکنده است . تا روزی که در سیاست خارجی در پی تنش زدایی در عرصه ی بین المللی و منطقه ای نباشیم ، نمی توان امیدوار بود که حتی خبرهای خوش ناشی از تحولات منطقه ای یا جهانی بتواند برای منافع ملی ما ،کارکردی مثبت و پایدار داشته باشد . پیشدرآمد پاسداری از منافع ملی در سطح منطقه ای و بین المللی ، گسترش آزادی های سیاسی و فرهنگی در داخل کشور و رفع موانع فعالیت های سیاسی مدنی در کنار حل و فصل مشکلات اقتصادی و فرهنگی است. بر چنین بستری است که تلاش های دیپلماتیک می تواند تأمین منافع ملی را تضمین کند . »

۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۲

برگرفته از : پایگاه دیپلماسی ایرانی ( با ویرایش )